توری در میانه بحران؛

تحلیلی بر سفر آبه شینزو به سه کشور عربی خلیج‌فارس

در یک سفر پنج‌روزه در ژانویه سال 2020 (از یازدهم تا پانزدهم) آبه شنیزو به سه کشور عربی خلیج‌فارس عربستان سعودی، امارات عربی متحده و عمان سفر کرد. در این مطالعه ما به دنبال تشریح زوایای مختلف این سفر در قالب چند سؤال اساسی هستیم. این نوشتار شامل بخش‌های ذیل می‌شود: 1- این سفر در چه شرایطی روی داد؟ 2-هدف آقای آبه شینزو از این سفر چه بود؟ 3-چرا سه کشور عربستان، امارات متحده عربی و عمان انتخاب شدند؟4- ارزیابی و نتیجه‌گیری نهایی.

1. این سفر در چه شرایطی روی داد؟

سفر آقای آبه به کشورهای منطقه در شرایطی رخ داد که منطقه خاورمیانه به‌شدت ملتهب بود. مهم‌ترین این رویدادها شامل چند مورد می‌شود: 1. ترور سردار قاسم سلیمانی و همراهان وی توسط ایالات‌متحده امریکا؛ 2. حمله موشکی ایران به مواضع و پایگاه نظامی آمریکا در عین الاسد عراق؛ 3. سقوط هواپیمای اوکراینی در بحبوحه تنش‌های میان ایران و آمریکا و کشته شدن مسافرانی از ملیت‌های گوناگون؛ 4. مرگ سلطان قابوس؛ میانجی سنتی منطقه؛ 5. ارسال نیروهای نظامی ژاپن به خاورمیانه. چنانچه از مرور این تحولات برمی‌آید شرایط منطقه به نحوی بود که هر آن امکان بالا گرفتن تنش‌ها و آغاز یک جنگ تمام‌عیار می‌رفت. لذا کاملاً منطقی به نظر می‌رسد که آبه شینزو به‌عنوان یک فرد فعال در عرصه دیپلماتیک و صلح بین‌الملل این سفر را در دستور کار قرار دهد.

2. هدف شینزو آبه از این سفر چه بود؟

اگرچه مهم‌ترین هدف و دلیل اصلی سفر آبه شینزو به اهمیتی که منطقه خاورمیانه در امنیت ملی و اقتصاد این کشور دارد برمی‌گردد اما می‌توان دلایل و اهداف داخلی و خارجی دیگری نیز در پیوند با این علت غالب ذکر کرد:

• ژاپن به‌عنوان سومین اقتصاد جهان برای تأمین بیش از 90 درصد از انرژی موردنیاز خود به منطقه خاورمیانه وابسته است. بدیهی است این حد وابستگی سبب می‌شود که این کشور به بحران‌های منطقه بی‌تفاوت نباشد. این کشور به‌خوبی دریافته است که هرگونه تنش و درگیری نظامی در منطقه قابلیت اثرگذاری کلان در سایر مناطق و صلح و ثبات جهانی دارد لذا هرگونه تهدید در خاورمیانه به‌طور مستقیم امنیت ملی این کشور را تحت تأثیر قرار می‌دهد. یک نمونه از این تأثیر حمله به کشتی تجاری ژاپنی حامل 25000 تن متانول در ژوئن سال 2019 در خلیج عمان بود. در همین راستا، نخستین هدف آقای آبه از این سفر کاهش میزان تنش‌هایی است که در منطقه خلیج‌فارس و پس از شهادت قاسم سلیمانی و همراهانش روی‌داده بود. برای تحقق این هدف (جلوگیری از تشدید تنش‌ها در خاورمیانه، همکاری برای تأمین امنیت انرژی و ایمنی کشتیرانی) آبه از مقامات کشورهای هدف (عربستان، امارات متحده عربی و عمان) خواستار همکاری برای حفظ صلح و ثبات در منطقه و خویشتن‌داری و مسئولیت‌پذیری در شرایط حساس کنونی شد.
• ژاپن به دنبال شکل‌دهی به تلاش‌های جمعی برای کاهش تنش در خاورمیانه است. برای دستیابی به این هدف این کشور به دنبال درگیر ساختن کشورهای منطقه در امنیت خاورمیانه است؛ که این مسئله می‌تواند از طیفی از خویشتن‌داری در شرایط حساس و تنش‌زا نظیر شرایط کنونی تا شکل‌دهی به اتحادها و ائتلاف‌های منطقه‌ای و بین‌المللی را شامل شود.
• این سفر دقیقاً در زمانی روی داد که ژاپن به دنبال ارسال نیروی نظامی در این منطقه برای کمک به امنیت حمل‌ونقل دریایی از طریق ارتقاء قابلیت‌های جمع‌آوری اطلاعات بود[1]. در جهت همراهی و پرهیز از هرگونه مخالفت از سوی کشورهای منطقه ژاپن در تلاش است تا موافقت کشورهای منطقه را کسب کند لذا ما شاهد آن هستیم که آبه در جریان این سفر از سه کشور مذکور می‌خواهد که از اعزام نیروهای دفاع از خود ژاپن به منطقه حمایت کنند.
• ژاپن در ماه‌های گذشته تلاش زیادی کرده است تا به‌عنوان پلی میان واشنگتن و تهران عمل کند و از بالا گرفتن تنش‌ها میان دو کشور جلوگیری کند. لذا منطقی به نظر می‌رسد در شرایط تنشی که یکسر آن ایران و یکسر آن ایالات‌متحده آمریکا است ژاپن به دنبال رایزنی با کشورهای منطقه برآید. به‌عبارت‌دیگر آبه برای جلوگیری از دست رفتن و حفظ اقدامات دیپلماتیکی که در ماه‌های گذشته انجام داده بود نهایت تلاش خود را برای کاهش بحران در منطقه به کاربست.
• به‌جز اهداف کلان و منطقه‌ای، ژاپن اهداف اقتصادی و تجاری نیز در رابطه با این سفر داشت که در آن‌ها را می‌توان در قالب موافقت‌نامه‌های تجاری دوجانبه میان این کشور و سه کشور عربی نشان داد. به‌عنوان‌مثال در جریان سفر به عربستان، راه‌های توسعه و تقویت روابط و همکاری ژاپن در چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان موردبحث و تبادل‌نظر قرار گرفت. گردشگری، هوش مصنوعی و انرژی تجدید پذیر از دیگر موضوعات گفت‌وگوی آبه و سلمان بود و یا در رابطه با امارات این کشور و ژاپن در رابطه به مسائل مربوط به روادید و همچنین مسائل مرتبط با انرژی مذاکراتی انجام دادند.

3. چرا سه کشور عربستان، امارات متحده عربی و عمان انتخاب شدند؟

سه کشور عربستان سعودی، امارات متحده عربی و عمان کشورهایی هستند که ژاپن از آن‌ها به‌عنوان بازیگران مهم عربی در تثبیت اوضاع در خاورمیانه نام می‌برد. در راستای تشریح بهتر این مسئله، اهمیت هر یک از این کشورها در راهبرد سیاست خارجی آبه به تفکیک برسی می‌شود:

• عربستان: 1. عربستان و ژاپن متحد استراتژیک ایالات‌متحده هستند. یکی در خلیج‌فارس و یکی در شرق آسیا. لذا با در نظر داشت این گزاره به نظر می‌رسد که دو کشور مواضع مشترک زیادی برای همکاری داشته باشند. 2. عربستان یکی از تولیدکنندگان اساسی نفت ژاپن هستند. این کشور تا پایان سال 2018 بیش از 40 درصد و یا رقمی در حدود 31.6 میلیون لیتر از نفت خود را از این کشو وارد می‌کرد. لذا منطقی به نظر می‌رسد که ژاپن برای تأمین امنیت انرژی با مقامات عربستان دیدارهای را داشته باشد. 3. در جریان تنش‌هایی میان ایران و آمریکا؛ احتمال جانب‌داری عربستان از امریکا وجود داشت. این مسئله بنا به دلایل مختلفی نظیر حمله به سفارت عربستان سعودی در تهران و سردی روابط دو کشور و حضور عربستان در ائتلاف بین‌المللی برای حفاظت از کشتی‌ها در خلیج‌فارس به رهبری ایالات‌متحده امریکا و... بسیار محتمل بود. لذا ژاپن برای جلوگیری از گسترده شدن دامنه درگیری میان ایران و آمریکا به کشورهای منطقه و ورود هرکدام از آن‌ها بنا به دلایل ملی (طور خاص مداخله عربستان در این تنش) و دامن زدن به‌شدت بحران این سفر را ترتیب داد. 4. در پایان نباید از سندی که مبنای بسیار محکمی برای همکاری میان ژاپن و عربستان فراهم کرده است غافل شد. در اول سپتامبر 2016، محمد بن سلمان، ولیعهد و نخست‌وزیر آبه شینزو تصمیم گرفتند تا گروه مشترکی برای «چشم‌انداز 2030 ژاپن-عربستان»[2] با هدف آغاز فصل جدیدی از همکاری‌ها میان دو کشور را تشکیل دهند. اولین نشست گروه مشترک[3] در ریاض و در 9 اکتبر 2016 برگزار شد.

البته لازم به توضیح است که پیش از تشکیل این کارگروه، آبه شینزو در سال 2013 با شاه عبدالله و ولیعهد سلطان بن عبدالعزیز، ولیعهد آن زمان، دیدار و توافق‌نامه سرمایه‌گذاری بین ژاپن و عربستان را امضا کرد. در دیدار با ولیعهد آن زمان، دو طرف تصمیم گرفتند تا ضمن گسترش همکاری‌ها در حوزه مسائل سیاسی، گفتگوهای امنیتی را نیز آغاز و زمینه تبادل مسائل دفاعی را فراهم کنند.

امارات متحده عربی: 1. این کشور دومین تأمین‌کننده نفت خام ژاپن بوده و در نزدیکی تنگه هرمز واقع‌شده است؛ تنگه‌ای که بیش از یک‌سوم از واردات نفتی ژاپن از آن عبور می‌کند. لذا به نظر می‌رسد اهمیتی که امارات ازنظر ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک در بحث تأمین امنیت انرژی ژاپن دارد سبب سفر آبه به این کشور بوده است. 2. علت دوم که در رابطه با سفر به امارات می‌توان ذکر کرد استقرار نیروهای دفاع از خود ژاپن در منطقه به‌منظور حفاظت از حمل‌ونقل تجاری ژاپن و اهمیت کسب موافقت و حمایت اماراتی‌ها از این تصمیم بود. 3. دلیل سوم به مسئله عضویت امارات در ائتلاف تحت رهبری ایالات‌متحده برای محافظت از کشتی‌های مسافر در تنگه هرمز برمی‌گردد که امارات نیز مانند عربستان سعودی بخشی از این ائتلاف است. لذا یک‌مهره مهم در بحث‌های امنیتی منطقه می‌تواند قلمداد شود.

عمان: مرگ سلطان قابوس بن سعید پادشاه عمان به‌عنوان فردی که میانجی سنتی ایران و آمریکا و به‌نوعی عملکردی نظیر سوئیس در مسائل بین المللی را ایفا می‌کرد نگرانی‌ها و عدم اطمینان‌هایی در رابطه با سیاست‌های پادشاه جدید در منطقه را پدید آورده بود. عملکرد بی‌طرفانه و میانجیگری عمان در تنش‌های منطقه‌ای سبب شده است که این کشور بیش از هر کشور دیگری در منطقه به اهداف و آرمان‌های ژاپن خدمت کند. لذا ژاپن برای کسب و حصول اطمینان از استمرار راهبرد سیاست خارجی پادشاه قبلی در سیاست‌های پادشاه جدید این سفر را برنامه‌ریزی نمود.

 

4. ارزیابی و نتیجه‌گیری نهایی

در ارزیابی نهایی باید گفت که این سفر در قالب کلی سیاست خارجی و دیپلماسی فعالانه‌ای می‌گنجد که آقای آبه در دوران نخست‌وزیری خود در دستور کار قرار داده است. اگرچه این راهبرد در رابطه با بحث ایران و آمریکا هنوز نتوانسته است موفقیتی کسب کند اما در سایر حوزه‌ها این دیپلماسی فعالانه موفقیت‌های را به همراه داشته است. نخستین دستاورد این راهبرد که در جریان سفر چندروزه به کشورهای منطقه می‌تواند ذکر شود کسب حمایت و موافقت کشورهای منطقه از ارسال نیروهای نظامی ژاپن به منطقه بود. به‌عنوان نمونه شاهزاده محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی، در دیدار با نخست‌وزیر آبه از اعزام ناوشکن نیروی دریایی ژاپن به خاورمیانه حمایت کامل کرد و «فیصل بن فرحان» گفت که ارتش عربستان با نیروهای نظامی ژاپن که قرار است به منطقه خلیج‌فارس اعزام شوند همکاری‌های لازم و تبادل اطلاعات را خواهد داشت. به‌طور مشابه، ولیعهد ابوظبی هم گفت امارات متحده عربی هم به‌عنوان یکی از کشورهای منطقه آماده همکاری و حمایت است. در رابطه با عمان نیز این کشور موافقت خود را با راه‌اندازی یک مرکز تدارکات برای نیروهای اعزامی ژاپن در این کشور را اعلام نمود. دومین دستاورد قابل‌توجه امضای توافق‌نامه افزایش ظرفیت تانکرهای حامل نفت خام صادراتی از ابوظبی به ژاپن از یک‌میلیون لیتر به یک‌میلیون و ۳۰۰ هزار لیتر بود. هرچند باید این نکته ذکر شود که در جریان این ملاقات آبه اعلام کرد که ازاین‌پس اتباع امارات متحده عربی می‌توانند بدون نیاز به روادید به ژاپن سفر کنند.