نقطه آغازین روابط بین دو کشور ایران و عراق به فروردین 1308 ه..ش و اعزام هیئت حسن نیت از سوی پادشاه عراق به ایران بازمیگردد. از آن زمان تاکنون چندین قرارداد مهم بین دو کشور منعقد گردیده است که مهمترین آنها عبارتند از: 1. قرارداد سعدآباد ؛ 2. قرارداد 1316 ه..ش ؛ 3. پیمان بغداد ؛ 4. قرارداد الجزایر در سال 1975 میلادی .
با این حال، روابط دو کشور از ابتدا بخصوص بهخاطر مسئله اروندرود و مسائل مرزی و کردها، همیشه در حالت بحرانی بهسر میبرد تا با کودتای عبدالکریم قاسم در سال 1337 ه..ش و قوت یافتن پانعربیسم و گرایشات افراطی عرب در نظام سیاسی عراق، بر میزان آن افزوده شد. این تیرگی در روابط تا سقوط حکومت قاسم در سال 1341 ه..ش ادامه داشت، اما در آن زمان با به قدرت رسیدن دولتهای میانهرو عبدالسلام و عبدالرحمن عارف تا حدی از تنشهای موجود در روابط دو کشور کاسته شد که این آرامش تا روی کار آمدن رژیم بعث در سال 1347 ادامه یافت. ولی با روی کار آمدن رژیم بعث در عراق، دوره جدیدی از تیرگی روابط بین دو کشور آغاز شد و این تیرگی در روابط تا حد یک جنگ نظامی در سال 1359 ه..ش پیش رفت. اما پس از سقوط رژیم صدام و اشغال این کشور توسط آمریکا و روی کار آمدن یک حکومت شیعة مردمگرای دموکراتیک، تا حدود زیادی موانع همکاری میان دو کشور از میان برداشته شد و بهتدریج دو کشور همگراییهایی بهسوی یکدیگر پیدا نمودند. تداوم سیاست تنشزدایی آغازشده در دوران آقایان رفسنجانی و خاتمی، در دوران ریاستجمهوری آقای احمدینژاد و همچنین روی کار آمدن نوری المالکی و جلال طالبانی در عراق که هر دو شیعه بوده و سالهای زیادی را در ایران زندگی کرده بودند، باعث شد روابط دو کشور در سرازیری بهبود قرار گیرد. برخی از مهمترین عوامل این بهبود در روابط را میتوان به شرح ذیل برشمرد:
1. نابودی رژیم بعث عراق که یک رژیم کاملاً دیکتاتوری بود و بر آرمانهای پانعربیسم تأکید داشت. این حکومت تحت سلطه کامل سنیها بود و صدام بهعنوان رهبر این حکومت، کاملاً ضد تشیع بود.
2. تشکیل یک حکومت دموکراسی در کشور عراق که به اراده و خواست مردم عراق بهوجود آمد. در این حکومت، دولت و ملت عراق تمایل فراوانی به برقراری روابط حسنه با ایران دارند و در ضمن دارای علایق و مشترکات فراوانی با دولت و ملت ایران هستند.
3. روی کار آمدن نوری المالکی بهعنوان نخستوزیر و جلال طالبانی بهعنوان رئیسجمهور در عراق که سالهای زیادی را در ایران سپری کرده و دارای مذهب شیعه میباشند و از برقراری روابط حسنه با دولت ایران بهشدت استقبال میکنند.
4. تداوم سیاست تنشزدایی از سوی جمهوری اسلامی ایران در دوران آقای احمدینژاد.
5. کشور عراق در طول سالها بهشدت از متحدان شرقی و غربی خود ناامید شده بود و طی سالیان گذشته صدمات زیادی از جانب آنها دریافت کرده بود. در نتیجه، سیاستمداران جدید عراق با عبرت گرفتن از گذشته در صدد کسب تجربیات جدیدی در منطقه بودند که در این میان، دولت ایران از هر جهت بهترین شرایط را دارا بود و مقامات عراقی نیز علاقه زیادی به برقراری رابطه با ایران از خود نشان میدادند.
6. سفر تاریخی رئیسجمهوری ایران به عراق در اسفند 1386 که پس از چهل سال در سطح رئیسجمهوری برای اولینبار اتفاق میافتاد، باعث بهوجود آمدن جو اعتماد و خوشبینی بسیار زیادی بین دو کشور شد.
7. پس از سقوط صدام، روابط عراق با سایر کشورهای عربی منطقهای و فرامنطقهای نیز افزایش یافت. در نتیجه، این کشورها عراق را به برقراری روابط حسنه با ایران تشویق میکردند تا بتوانند از ایران بهعنوان یک همسایه قدرتمند برای اهداف خود استفاده کنند. ازجمله کشورهایی که خواهان برقراری روابط حسنه بین عراق و ایران بودند میتوان به لبنان، سوریه، فلسطین و... اشاره کرد.
8. یکی از عواملی که باعث وخامت در روابط ایران و عراق در زمان رژیم بعث میشد، بحث اکراد عراق بود که رژیم بعث عراق همواره ایران را به حمایت از شورشیان کرد علیه دولت عراق محکوم میکرد که با روی کار آمدن جلال طالبانی که خود اهلیتی کرد دارد و دارای روابط حسنه با دولت ایران میباشد، تا حدود زیادی این مشکل در روابط دو کشور حل شده است.
9. یکی دیگر از عوامل بهبود در روابط این بود که در زمان صدام، سرکوب سیستماتیک روحانیت شیعه از سوی رژیم بعث، در دستور کار این رژیم بود، اما پس از سرنگونی صدام و رژیم بعث در عراق، یک حکومت شیعی در این کشور روی کار آمد و تمام فشارهایی که بر روی روحانیت شیعه بود نهتنها از بین رفت، بلکه آیتالله سیستانی بهعنوان مرجع تقلید تشیع در عراق، به رکن تأثیرگذار در تصمیمگیریهای دولت عراق تبدیل شده است.
10. یکی دیگر از دلایل بهبود روابط ایران و عراق پس از سقوط صدام، عذرخواهی جلال طالبانی، رئیسجمهور این کشور، از دولت ایران بهخاطر جنگ تحمیلی علیه ایران بود که وی اظهار داشت ملت عراق در آغاز این جنگ مقصر نبود، بلکه همه ما مجبور به اطاعت از دیکتاتوری بودیم که در رأس کار بود.
11. از دیگر دلایل بهبود روابط ایران و عراق پس از سرنگونی صدام این است که رژیم صدام بهشدت از سازمان مجاهدین خلق و منافقین که در عراق مستقر بودند حمایت میکرد و بهعنوان یک حامی قدرتمند برای این گروه بود، اما پس از سرنگونی صدام، دولت جدید عراق نهتنها هیچ حمایتی از این سازمان نمیکند، بلکه با برچیدن پایگاه نظامی منافقین در عراق، باعث رضایت دولت ایران نیز شد.
12. صدام و رژیم بعث بهعنوان مانعی بزرگ در برقراری روابط بین ایران و سایر کشورهای عرب منطقه بودند و کشورهای عرب منطقه نیز بهدلیل هراس از فشارهای دیکتاتور عراق بر کشورشان بهخاطر رابطه با ایران، تمایل چندانی به برقراری رابطه با ایران از خود نشان نمیدادند. اما با سرنگونی صدام و کنار رفتن حزب بعث نهتنها رژیم کنونی عراق مانعی برای حضور ایران در جمع کشورهای عرب منطقه نیست، بلکه دولت کنونی عراق از گسترش روابط ایران با این کشورها استقبال میکند.
13. یکی از نگرانیهای دولت ایران در زمان استقرار حزب بعث و حکومت صدام حسین در عراق، کاهش همکاریهای جهان عرب با جامعه شیعیان عراق بود که سقوط رژیم بعث در عراق به شیعیان این کشور اجازه حضور بیشتری در تمام عرصههای ملی داده است و از این جهت نگرانیهای ایران در این زمینه مرتفع گردیده است که این موضوع خود باعث گرایش بیش از پیش دو کشور به یکدیگر شده است تا با استقرار دو دولت شیعه در کنار یکدیگر سد محکمی را در برابر نفوذ بیگانگان در منطقه تشکیل دهند.
14. صدام حسین و رژیم بعث همانند طالبان دشمن قسمخورده تشیع و ایرانیان بودند و وجود آنها در مرزهای غربی و شرقی کشور ایران، دولت و ملت ایران را بهشدت آزار میداد و بهعنوان یک نگرانی دائمی برای دولتمردان ایران بهحساب میآمدند. با از بین رفتن رژیم طالبان، تمام نگرانیهای ایران متوجه مرزهای غربی خود و حضور رهبر زخمخورده این کشور، یعنی صدام بود که از هر فرصتی برای ضربه زدن به ایران استفاده میکرد. در نتیجه، پس از سرنگون شدن صدام و حزب بعث در عراق، دولت ایران از این فرصت استفاده کرد و سعی در برقراری روابط خوب و حسنه با دولت جدید عراق نمود تا بتواند با این کار خیال خود را همچون مرزهای شرقی در غرب کشور نیز آسوده گرداند و با گسترش دوستی خود با دولت جدید عراق، نگرانیهای خود را در این منطقه کاهش دهد.

دستاوردهای دولت آقای احمدینژاد در برقراری روابط خارجی با دولت عراق
دولت نهم و دهم در برقراری روابط خارجی خود با سایر کشورها بخصوص کشور عراق، دستاوردهای خوبی را داشته است. در این راستا، اولین نکتهای که میتوان به آن اشاره کرد این است که ایران نخستین دولتی بود که از میان کشورهای همسایه علناً وضعیت بعد از اشغال عراق را بهرسمیت شناخت و سفیر به این کشور اعزام کرد و بعد از آنهم ایران تنها کشوری بود که مخالفت خود را با امضاء موافقتنامه امنیتی میان آمریکا و عراق اعلام نمود.
در ادامه، با توجه به سفر ریاست محترم جمهور، دکتر احمدینژاد به کشور عراق، بعد از سالیان طولانی روابط دو کشور در سایر زمینهها ازجمله فرهنگی و اقتصادی نیز بهبود یافته و قراردادهای متعدد اقتصادی و سیاسی بخصوص در زمینه لایروبی رودخانه اروند و مسائل مختلف مرزی بین دو کشور به امضا رسید.
اما بهدنبال گسترش روابط سیاسی، روابط اقتصادی دولت ایران با کشور عراق نیز افزایش قابل توجهی داشته است؛ بهطوری که در دوازده ماهة سال 1387 بیش از 2 میلیارد و 383 میلیون دلار کالای غیرنفتی به بازار عراق عرضه شده، در حالی که صادرات ایران به عراق در مدت مشابه سال 1386 معادل یک میلیارد و 586 میلیون دلار بوده است. همچنین صادرات ایران به کشور عراق در سال 1388 نسبت به سال 1387، افزایش قابل توجهی از خود نشان میدهد؛ چراکه در سال 1388 سهم صادرات ایران به عراق در مقایسه با مدت مشابه سال قبل با 1105 میلیون دلار افزایش، رشدی 64 درصدی را تجربه کرده است. همچنین در چهار ماهه اول سال 1389، حجم مبادلات تجاری دو کشور افزون بر 2/1 میلیارد دلار بوده که رشد بالایی را در این زمینه نشان میدهد.
در مجموع، میتوان ماهیت رابطه ایران و عراق را در دوران کنونی متأثر از دو مجموعه عوامل واگرا و همگرا دانست. در رصد عوامل واگرا میتوان به فشارهای کشورهای عرب منطقه بر کشور عـراق و همچنین فشار آمریکا و اسرائیل بر این کشور اشاره نمود و در محور عوامل و ابزارهای همگرا، به موضوعاتی همچون دین و مذهب، مدیریت دادن به مسئله کردها، امنیت و ثبات منطقهای و همچنین مسئله نفت، اشاره نمود.