سالنمای مخاطرات امنیت بین‌المللی ایران
پیشگفتار
نظم بین‌المللی درحال دگرگونی است. کشورها با راهبردهای خاص به‌دنبال اثرگذاری بر نظم درحال شکل‌گیری هستند؛ نظمی که سخن از غیرغربی بودن و چندقطبی بودن آن است. دراین‌میان، سؤالات اساسی درباره وضعیت پیشِ رو در ذهن نخبگان ایرانی ایجاد شده است: ایران در مقام بازیگری کلیدی در غرب آسیا چه درکی از این تغییر نظم دارد؟ مطلوبیت امنیتی ایران در نظم احتمالی چیست؟ ایران چه ابزارهایی را برای شکل دادن به نظم احتمالی و اثرگذاری بر آن دردست دارد؟ دگرگونی نظم احتمالی چه موضوعات و مسائلی را در امنیت بینالملل برجسته می‌کند؟ به‌عبارت‌دیگر، کدام موضوعات و مسائل مرتبط با امنیت بینالملل بر جایگاه، منافع و مناسبات ایران با کشورهای همسایه، محیط پیرامونی و نظم بینالملل اثرگذار خواهد بود؟ به‌دست دادن تحلیلی دقیق از این روندها می‌تواند بر حوزه تصمیم‌گیری اثرگذار باشد. هدف از طرح این سؤالات به‌طور مشخص این است که مسائل امنیتی بین‌المللی‌ای که بر ایران اثر می‌گذارند مشخص شوند و مطابق آنها برنامه‌ریزی شود.
مهم‌ترین نتیجه برآورد از پویش محیطی محیط امنیتی جمهوری اسلامی ایران در وضعیت کنونی را می‌توان ویژگی درحال گذار بودن نظم امنیتی در سطح منطقه‌ای (آسیای غربی) و حتی در سطح سیستمی دانست. وضعیت (درحال گذار) بدین معناست که متغیرهایی که در شکل‌دهی و دوام و قوام نظم امنیتی مستقر، دخیل و مؤثرند، تغییر کرده و متحول شد‌ه‌اند؛ اما این تغییرات به شکل‌گیری نظم جدیدی نینجامیده است. عدم قطعیت و شدت تغییرات در محیط امنیتی ایران درحال افزایش است و درمقابل، امنیت کشورهای منطقه به‌شدت به متغیرهای محیطی و تغییرات آنها وابسته است. به هر میزان که کشوری در انجام امور خود وابستگی بیشتری به محیط داشته باشد، یا اینکه محیط را بافتی بیگانه فرض کند، حاضر است هزینه بیشتری را برای پویش‌های آن بپردازد. به‌این‌ترتیب، محیط بیشتر بازیگران، نامطمئن و پیچیده شده است.
در وضعیت توصیف‌شده، با درنظر گرفتن مسائل، روندها، پدیده‌ها، منازعات و تهدیدات خاص ایران، امنیت بینالملل نیازمند چشم‌اندازی است که جز با دعوت از دیدگاه‌ها و ایده‌های جدید در این حوزه قابل ترسیم نیست. امنیت بینالملل و حوزه‌های مرتبط با آن باید پذیرای صدها ایده و جهت‌گیر‌ی جدید باشد. یکی از اهداف اصلی سالنمای مخاطرات امنیت بینالملل ایران، تولید ادبیات در حوزه‌های مغفول‌مانده ازیک‌سو، و بررسی زمینه‌های بازیگری کشور در عرصه‌های مختلف ازسوی‌دیگر است. تولید ادبیات در زمینه‌های ضعف و قوت و همچنین حوزه‌های مورد غفلت قرارگرفته درباره امنیت بینالملل می‌تواند زمینه‌ساز ورود فعالانه ایده‌های مختلف برای پویاتر کردن مناسبات این حوزه باشد.
اتخاذ تصمیمات مؤثر در عرصه کشورداری و ایجاد ساختاری دانش‌بنیاد در حوزه مطالعات راهبردی و فرایند تصمیم‌گیری در حوزه امنیت بینالملل در سایه انباشت داده‌ها، ترسیم روندها و تحلیل منظم آنها صورت می‌گیرد. تجارب دولت‌های ملی، یافته‌ها و آموخته‌های مراکز دانشگاهی و مطالعاتی و اندیشکده‌های موفق و اثرگذار نشان‌دهنده آن است که شناخت و تأمین امنیت بین‌المللی هر کشور، از اصول نسبتاً مشخصی پیروی می‌کند و بی‌توجهی به این اصول می‌تواند پیامدهای خسارت‌باری را برای آن کشور به‌دنبال داشته باشد. این اصول را می‌توان به شرح زیر بیان کرد:
1. امنیت بینالملل مهم‌ترین وظیفه دولت است که بدون مطالعه نظام‌مند، شناخت درست، سیاست‌گذاری سنجیده و اجرای دقیق نمی‌تواند به شکل مؤثر حفظ و تأمین شود.
2. امنیت بینالملل دارای ابعاد گوناگون سیاسی ـ امنیتی، اجتماعی ـ فرهنگی، اقتصادی، زیست‌محیطی و نظامی است و اعمال مؤثر آن باید در سه سطح ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی بررسی شود.
3. امنیت بینالملل با سازِکارها و ابزارهای مختلفی قابل تأمین است. شناخت مناسب‌ترین، کم‌هزینه‌ترین و مؤثرترین این سازِکارها نیازمند بررسی علمی توانمندی‌ها، آسیب‌ها و مزیت‌های نسبی و مطلق هر بازیگر است.
4. شناخت دقیق و نظام‌مند امنیت بینالملل می‌تواند به ایجاد ساختاری دانش‌بنیاد در حوزه مطالعات راهبردی در جامعه و تصمیم‌گیری براساس یافته‌های علمی منجر شود.
براساس این اصول و یافته‌ها، در سالنمای مخاطرات امنیت بینالملل جمهوری اسلامی ایران، مسائل، پدیده‌ها، روندها، مخاطرات و تهدیدات معطوف به امنیت بین‌المللی در ابعاد گوناگون سیاسی، اقتصادی، نظامی بررسی شده است. درعین‌حال، با توجه به رویدادها و عوامل مادی و ساختاری آنها، از روندها، عوامل معنایی و گفتمانی نیز غفلت نشده است. به‌عبارت‌دیگر، تلاش شده است که ویژگی‌های خاص هرکدام از مسائل و موضوعات لحاظ گردد و درعین توجه به مسائل و موضوعات کلان، رویدادهای خُرد به شکل نظام‌مند جمع‌آوری شود و در کنارهم قرار بگیرد؛ زیرا بدون بررسی و تجزیه تحلیل دقیق تک‌تک روندها، پدیده‌ها، مسائل، مخاطرات و تهدیدات نمی‌توان درک درستی از واقعیت امنیت بین‌المللی جمهوری اسلامی ایران داشت و تصویری کامل و جامعی از آن ارائه نمود.
در این مسیر ترسیم‌شده، دستور کار نخست، جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها و اخبار درخصوص مهم‌ترین رویدادها و تحولات کنونی در عرصه معادلات امنیت بین‌المللی ایران است. دراین‌خصوص، موضوعاتی مانند: عقب‌ماندگی کشورها از پیشرفت، به‌دلیل قدرت مقایسه‌گری ملت‌ها با یکدیگر؛ فرسایش قدرت بازدارندگی سخت، نرم و هوشمند؛ افزایش جنگ نرم؛ مسابقه تسلیحاتی در سطح منطقه‌ای و جهان؛ افزایش مخاطرات تروریستی؛ افزایش تهدید مخاطرات مسائل جهانی مانند: جرائم سازمان‌یافته‌ای چون: قاچاق مواد مخدر، جرائم آب‌وهوایی، مهاجرت و پناهندگی و درنهایت، تداوم نظام بینالملل مبتنی‌بر نظم سلطه از مهم‌ترین موضوعات مرتبط با مخاطرات بین‌المللی هستند. طبیعی است در این زمینه، تهدیدها و آسیب‌پذیری‌ها در اولویت قرار دارند و پس از آنها، فرصت‌ها و توانمندی‌هایی که در برابر این تهدیدها و آسیب‌پذیری‌ها وجود دارند برجسته می‌شوند. دراین‌راستا، تبیین شرایط کنونی، مقدمه‌ای است برای ترسیم چشم‌انداز و برآورد ضریب امنیتی رویدادهای محتمل در سال‌های آینده که مهم‌ترین بخش کار را شکل می‌دهد. پشتوانه نظری این برآوردها نیز همان شاخص‌ها و شناسه‌های امنیت بین‌المللی جمهوری اسلامی است. علاوه‌براین، برخی شرایط ساختاری و پدیده‌محور مانند ناامنی‌های محیط زیستی، بلایای طبیعی، آسیب‌پذیری‌های جمعیتی و مانند آنها هستند که لزوماً کنشگر نیستند و درعین‌حال، در برآورد ضریب امنیتی کشورها نقش اساسی ایفا می‌کنند. بی‌شک، بعد از مسئله‌یابی دقیق و طرح سؤال کلان، جمع‌آوری داده‌ها و اطلاعات و تحلیل و بررسی آنها نیز در چهارچوب این دستور کار قرار می‌گیرد.
امروزه اکثر کشورهای دنیا با تدوین سند امنیت ملی و بین‌المللی بلندمدت می‌کوشند در راستای این سند که حاصل اجماع نخبگان نظری و عملی است گام بردارند. این طرح می‌تواند در کنار اسناد بالادستی‌ای که سیاست امنیتی ایران را تدوین کرده‌اند، اولویتهای امنیت بین‌المللی ایران را در مناطق و مسائل مختلف روشن کند. برای این مقصود، تدوین سیاست مشخص برای مناطق و مسائلِ دارای اولویت کوتاه‌مدت و بلندمدتِ این مناطق، از مناطق پیرامونی ایران شروع شده و تا مناطق دوردست ادامه خواهد یافت.
اهمیت تدوین این سند با توجه به تحولات امنیتی پیرامون جمهوری اسلامی ایران گریزناپذیر است؛ زیرا بی‌شک ترسیم هر وضعیت مطلوب نیازمند توجه به واقعیت‌های آن نیز هست؛ درغیراین‌صورت، صرفاً وضعیتی آرمانی تصویر می‌شود؛ ازاین‌رو، توجه دقیق به تحولات منطقه‌ای می‌تواند تصویر روشنی را از جایگاه احتمالی کشور برای تصمیم‌سازان و سیاستمداران فراهم کند. درصورتی‌که جمهوری اسلامی ایران نتواند تصویر روشنی از روندها و رویکردهای اصلی شکل‌دهنده به نظم منطقه و نظام بین‌المللی در یک دهه آینده به‌دست آورد، احتمالاً به حاشیه رانده خواهد شد و نقش و جایگاهی ناچیز در نظم پیشِ رو خواهد داشت. بنابراین، درنظر گرفتن این نقش و جایگاه ارتباط مستقیمی با درک بهتر شرایط، بازنمایی مزیت‌ها و در ادامه، اتخاذ سیاست‌ها و راهبردهای مناسب کشور دارد.
مؤسسه مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران در فصل جدید مأموریت‌های تعریف‌شده خود، بررسی تحولات و روندهای محیط پیرامونی، منطقه‌ای و بین‌المللی ایران و ارائه چشم‌انداز کوتاه‌مدت و بلندمدت در حوزه امنیت بینالملل را در دستور کار قرار داده است. امروز سیاست‌های امنیتی و دفاعی ایران بیش از هر چیز به ایده و رصد دقیق نیاز دارد تا در رویکردی فعال بتواند محدودیت‌های داخلی و بیرونی ساختاری خود را به فرصت‌های نزدیک تبدیل کند؛ ازاین‌رو، ارزیابی دقیق تحولات و روندها در عرصه امنیت منطقه‌ای و بین‌المللی و داشتن برآوردی از سیر تحولات در سال پیشِ رو، از نیازهایی است که خلأ آن در حوزه مطالعات امنیتی به‌خصوص در عرصه بین‌المللی در کشور احساس می‌شود؛ درنتیجه، تهیه سالنمای مخاطرات امنیت بینالملل با تکیه بر مسائل کلیدی مورد اتفاق جامعه نخبگی، روندها، پدیده‌ها، مخاطرات و تهدیدات معطوف به امنیت بینالملل ایران با محوریت سؤالی کلیدی و حضور فعالانه نخبگان عملی و فکری می‌تواند مواد لازم برای سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری بهتر را برای تصمیم‌گیران کشور فراهم کند.
سالنمای مخاطرات امنیت بینالملل جمهوری اسلامی ایران که در ابتدای دی‌ماه هر سال آماده می‌شود، با هدف ارائه تصویری روشن، دقیق و واقعی از وضعیت مخاطرات امنیت بین‌المللی جمهوری اسلامی منتشر خواهد شد. در اولین شماره سال‌نما، رویدادها و تحولات محیط منطقه‌ای، پیرامونی و بین‌المللی ایران در سال 1398 و سپس نمایی از وضعیت کلی آن در سال آینده تحلیل و بررسی می‌شود.
امید است جامعه دانشگاهی و نخبگی (فکری ـ عملی) جمهوری اسلامی ایران با ارسال دیدگاه‌ها و نقدهای خود به مؤسسه ابرار معاصر تهران، زمینه تقویت و تکمیل اقدام آغازشده دراین‌راستا را فراهم کنند.
نظر شما