بررسی روابط تجاری ترکیه ،جمهوری آذربایجان و ارمنستان

یکی از مولفه های اساسی در روابط میان کشورها وابستگی متقابل است. این وابستگی متقابل که به معنای اهمیت سطح روابط میان دو کشور است تعیین کننده رفتار میان دو کشور است. این مولفه مشخص میسازد که تا چه مقدار کشورها نسبت به یکدیگر از رفتارهایی همچون اتحاد، بی طرفی یا دشمنی پیروی کنند. هرچه این وابستگی میان دو یا چند واحد از بازیگران بیشتر باشد و موضوع وابستگی از مقدار حساسیت بالایی برای این واحدها برخوردار باشد در نتیجه امکان همگرایی بین آنها افزایش می یابد،اما در مقابل هرچه مقدار وابستگی کمتر باشد فارغ از مقدار حساسیت موضوع ،احتمال همگرایی بین بازیگران کاهش می یابد. یکی از اساسی ترین جنبه های این وابستگی مسئله اقتصاد است. از ابتدای شکل گیری تاریخ روابط بین الملل سطح روابط اقتصادی میان دو بازیگر جنبه اساسی و حساسی از وابستگی میان آنها را تشکیل داده است. امروزه نیز با تغییر در ابعاد قدرت و اهمیت یافتن جنبه های هوشمند و نرم قدرت نسبت به جنبه های سخت آن، به اهمیت بعد اقتصادی افزوده شده است. مقدار و سطح روابط اقتصادی بین دو بازیگر و به صورت نسبی در مقایسه با سایر بازیگران بیانگر چند نکته است. ابتدا اینکه دو بازیگر در سطح خاصی از روابط اقتصادی حاضر هستند برای حفظ این مقدار از روابط یا افزایش آن در سایر موضوعات بایکدیگر همگرایی داشته باشند. نکته دوم اینکه سطوح مختلف همگرایی میتواند موجب شکل گیری سطوح مختلفی از روابط اقتصادی شود. چنین امری در رابطه میان ترکیه، جمهوری آذربایجان و ارمنستان از اهمیت برخوردار است و میتوان نوع روابط میان دو واحد جمهوری آذربایجان و ارمنستان را با ترکیه براساس فاکتور اقتصادی و با تاکید بروابستگی متقابل بررسی کرد.در طول جنگ رخ داده میان آذربایجان و ارمنستان در طول ماه گذشته، ترکیه به عنوان متحد نظامی جمهوری آذربایجان در این مناقشه عمل کرد. حمایتی که از طریق برتری هواپیماهای بی سرنشین ترکی در میدان نبرد توانست فشار گسترده ای را بر نیروی زمینی ارمنستان وارد کند. با توجه به رفتار ترکیه و فاکتور های متفاوت تاریخی موجود در رابطه میان این سه واحد، یکی از پرسش های اساسی این است که نقش عامل اقتصاد در وابستگی متقابل میان ترکیه،جمهوری آذربایجان و  ارمنستان چیست و چگونه تعامل میان فاکتورهای متفاوت بر این معادله تاثیر گذار است؟ به عبارت دیگر آیا اقتصاد فاکتور تعیین کننده ای در وابستگی متقابل میان این بازیگران است و یا اساسا اقتصاد خود عاملی است که از سایر فاکتورها تاثیر پذیرفته و سطح وابستگی متقابل و رفتار تاریخی بازیگران در قبال یکدیگر به یک متغیر تعیین کننده در زمینه اقتصاد تبدیل شده است؟

براساس آخرین داده های موجود حجم واردات ارمنستان از ترکیه در سال 2019 برابر با 265 میلیون دلار بوده است. در مقابل مقدار صادرات ارمنستان به ترکیه چیزی در حدود 2 و نیم میلیون دلار برآورد شده است. این درحالی است که به گزارش وزارت امور خارجه ترکیه مقدار صادرات ترکیه به آذربایجان 1 میلیارد و 63 میلیون دلار و مقدار واردات از این کشور 2 میلیارد و 500  میلیون دلار بوده است. همچنین ترکیه  بین سالهای 2002 تا 2019، 11 میلیارد دلار در جمهوری آذربایجان و این کشور 19 و نیم میلیارد دلار در ترکیه سرمایه گذاری کرده است. این آمارها به خوبی بیانگر تفاوت گسترده سطح وابستگی و روابط متقابل اقتصادی میان ترکیه و دو کشور جمهوری آذربایجان و ارمنستان است. صادرات ارمنستان به ترکیه در مقایسه با جمهوری آذربایجان فقط 2 درصد و واردات آن حدود 16 درصد از واردات جمهوری آذربایجان از ترکیه است. امری که مقدار وابستگی متقابل اقتصادی میان این بازیگران و ترکیه را برای جمهوری آذربایجان افزایش می دهد. از سوی دیگر رابطه اقتصادی میان ترکیه و جمهوری آذربایجان از حساسیت بالاتری در مقایسه با رابطه میان ترکیه و ارمنستان برخوردار است. چرا که جمهوری آذربایجان از جمله کشورهای اصلی صادر کننده انرژی به ترکیه است که طی دهه های گذشته همواره کشوری مصرف کننده در این زمینه بوده است.

برای تحلیل این وضعیت بایستی به دو نکته اشاره کرد. ابتدا اینکه روابط تاریخی میان ترکیه و ارمنستان و جمهوری آذربایجان از سوی دیگر، که شامل فاکتورهای تاریخی، سیاسی و فرهنگی است موجب شده است تا آذربایجان در ایجاد رابطه با ترکیه و بهره برداری از آن در موقعیت بهتری در مقایسه با ارمنستان قرار بگیرد. از سوی دیگر اما حساسیت تعامل اقتصادی میان ترکیه و جمهوری آذربایجان به دلیل اهمیت مسئله انرژی، از سطح بالاتری در مقایسه با حساسیت رابطه اقتصادی میان ترکیه و ارمنستان قرار دارد.

 

این دو نکته ارمنستان را در موقعیتی تضعیف شده در این معادله سه جانبه قرار میدهد که در بعد اقتصادی نه حجم روابط و نه موضوع مورد مبادله به هیچ وجه نمیتواند به موضوعی برای برتری و تقویت جایگاه ارمنستان تبدیل شود. بلکه این سطح از رابطه اقتصادی جمهوری آذربایجان را در سطح بالاتری نسبت به ارمنستان قرار می دهد.

در مجموع باید گفت که ارمنستان در مقایسه با جمهوری آذربایجان از عدم وجود سطح بالایی از وابستگی متقابل پیچیده با ترکیه رنج میبرد. ارمنستان به صورت تاریخی و فرهنگی به عنوان کشوری دارای رابطه خصمانه و غیرعادی با ترکیه تلقی می شود، همچنین این کشور از جایگاهی در سطح منطقه برخوردار نیست که بتواند ابعاد مختلف رابطه خود با ترکیه از جمله اقتصاد را به وزنه ای تاثیرگذار در این معادله تبدیل کند. تحت چنین شرایطی جایگاه ارمنستان در سیاست خارجی ترکیه و همچنین سطح روابط اقتصادی دو کشور به موضوعی تابع نوع رابطه ارمنستان و جمهوری آذربایجان تبدیل شده است.