روابط ایران و تاجیکستان؛ چشم‌انداز روشن برای مناسبات
فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و تأسیس جمهوری‌های تازه استقلال‌یافته در آسیای مرکزی، یکی از مهم‌ترین تحولات تاریخ معاصر به شمار می‌رود. این تحولات، نه‌تنها واقعیت‌های مربوط به مرزهای سیاسی را تغییر داد، بلکه چهره مناسبات جدیدی را در عرصه مسائل سیاسی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی مابین این کشورها و کشورهای دیگر گشود. در طی سال‌های گذشته، روند مناسبات کشورهای آسیای مرکزی با کشورهای خارجی، حاکی از آن است که این کشورها باگذشت زمان و درک واقعیت‌های روابط بین‌الملل به همکاری‌ها برای تعامل بیشتر با نظام بین‌المللی، توجهی ویژه مبذول داشتند.
پس از تجزیه اتحاد جماهیر شوروی و پیدایش پنج کشور جدید در آسیای مرکزی، فصل جدیدی در روابط ایران با این کشورها به وجود آمد. ایران به‌عنوان یکی از کشورهای مهم منطقه و همسایه جنوبی آسیای مرکزی، در برخورد با این کشورها با چالش‌ها و فرصت‌های ویژه‌ای روبه‌رو شده است. در این میان تاجیکستان به دلیل هم‌زبانی و اشتراکات زبانی و فرهنگی، نفوذپذیری مرزهای این کشور در برابر جریان افراط‌گرایی مذهبی و تروریسم، نقش برخی از بازیگران منطقه‌ای در تضعیف جایگاه و نفوذ ایران در عقبه‌های زبانی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی برای ایران دارای اهمیت است. سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان، از یک‌سو بر پایه عوامل همگرایی در حوزه‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی، از فرصت‌ها و زمینه‌های نفوذ و همکاری، برخوردار است و از طرف دیگر با توجه به عوامل واگرایی با چالش‌ها و تهدیداتی مواجه است که بر‌آیند این امر، همواره در جهت‌گیری سیاست خارجی ایران در تاجیکستان تأثیرگذار بوده است. تاجیکستان نیز به‌خصوص بعد از پشت سر گذاشتن بحران داخلی به دنبال استقلال خود، تلاش نموده است تا بر مشکلات و چالش‌های دیرپای سیاسی، اقتصادی و نظامی خود فائق آید.
مناسبات ایران و تاجیکستان
مناسبات جمهوری اسلامی ایران با جمهوری تاجیکستان پس از استقلال این کشور در 18 شهریور 1370 آغاز گردید و ایران، اولین کشوری بود که سفارت خود را در شهر دوشنبه افتتاح نمود. تاکنون بیش از 170 سند همکاری در زمینه‌های مختلف سیاسی، امنیتی، اقتصادی، دفاعی و فرهنگی بین دو کشور به امضاء رسیده است. اوج روابط دو کشور به نقش میانجی گرایانه ایران در پایان دادن به بحران داخلی در تاجیکستان برمی‌گردد. همکاری‌های متقابل در زمینه‌های گوناگون تا سال 1394 توانست بسترهای مناسب همگرایی بین دو کشو را فراهم آورد.
اما روابط تاجیکستان با ایران در طی سال‌های 2014 تا 2017 با برخی سوءتفاهم‌ها همراه بود. دعوت ایران از محی‌الدین کبیری، رهبر حزب نهضت اسلامی (دولت تاجیکستان در سال 2015 حزب نهضت اسلامی را یک سازمان تروریستی اعلام کرد) برای شرکت در کنفرانس وحدت اسلامی در تهران، صدور دستور توقف فعالیت کمیته امداد امام خمینی(ره) در دوشنبه در سال 2016 از سوی دولت تاجیکستان، مطرح‌شدن نام تاجیکستان در پرونده بابک زنجانی و ابهامات موجود در آن و خودداری تاجیکستان از عمل به تعهدات مالی خود در پروژه سد و نیروگاه سنگ توده ازجمله مهم‌ترین علل و عوامل سردی روابط دو کشور در این سال‌ها بوده است.
با کاهش سطح روابط تهران و دوشنبه، کشورهای رقیب ایران ازجمله رژیم صهیونیستی و عربستان سعودی روند توسعه روابط با تاجیکستان را آغاز کردند و سعودی‌ها کوشش کرده و می‌کنند زمینه‌های همکاری با دوشنبه را در حوزه‌های امنیتی و ژئوپلیتیکی فراهم کنند.
بااین‌حال در سال‌های اخیر تنش‌زدایی و ارتباط گسترده با تاجیکستان از اهداف عمده ایران در رابطه با تاجیکستان بوده و تهران در راستای مناسبات هرچه بیشتر و گسترده‌تر با دولت دوشنبه همه مساعی خود را به کار گرفته است. تاجیکستان نیز تلاش نموده است تا با تهران در این زمینه همراهی نماید. اگرچه به نظر می‌رسد با توجه به وضعیت پیچیده منطقه، نقش روسیه و چین در بهبود روابط تاجیکستان و ایران قابل اشاره باشد. روسیه و چین، در تقابل با آمریکا، از موضع ایران حمایت کرده و نمی‌خواهند روابط ایران با کشورهای تحت نفوذ آن‌ها در آسیای میانه دوستانه نباشد؛ اما دو کشور نیز خواهان اقداماتی برای بهبود روابط می‌باشند. برای مثال در استراتژی توسعه ملی تاجیکستان موضوعاتی نظیر تأمین استقلال انرژی، رهایی از بن‌بست ارتباطاتی و امنیت غذایی از مهم‌ترین اهداف اعلام‌شده است که ایران در این حوزه‌ها می‌تواند به تاجیکستان کمک فراوانی نماید.
تاجیکستان و ایران همچنین با چند تهدید مشترک روبه‌رو هستند که مهم‌ترین آن‌ها قاچاق مواد مخدر، تروریسم و افراط‌گرایی است. در منطقه آسیای مرکزی دو کانون با ظرفیت‌های بالا برای فعالیت گروه‌های تروریستی وجود دارد؛ مورد نخست دره فرغانه است، منطقه‌ای بین تاجیکستان و ازبکستان و قرقیزستان که در صورت بروز ناآرامی و بی‌ثباتی در آن، کل منطقه تحت تأثیر قرار می‌گیرد. کانون دوم بی‌ثباتی گسترۀ مرزهای شمالی افغانستان با کشورهای آسیای مرکزی به‌ویژه تاجیکستان است که وقوع بحران در آن امنیت ایران را در معرض تهدید قرار می‌دهد. ازسوی‌دیگر، بعد از شکست داعش در سوریه و عراق نگرانی‌هایی از حضور و فعالیت مجدد نیروهای داعشی در کشورهای آسیای مرکزی وجود دارد؛ لذا همکاری ایران با کشورهای منطقه ازجمله تاجیکستان می‌تواند به صلح و ثبات منطقه و درنهایت امنیت آن کمک کند.
نتیجه‌گیری
به‌هرحال به‌رغم چند سال پرتنش در روابط تاجیکستان با ایران و بروز برخی سوءتفاهم‌ها میان مقام‌های دوشنبه با تهران، به نظر می‌رسد روابط دو کشور در حال تغییر و تحولات مثبت است. مقام‌های دولت دوشنبه ازجمله وزیر امور خارجه و رئیس‌جمهوری تاجیکستان از سال گذشته، ضمن تلاش به‌منظور جبران برخی کاستی‌ها در روابط با ایران، به تلاش برای تقویت هرچه بیشتر روابط با تهران اذعان کرده‌اند. پیش‌ازاین عواملی همچون نقش رژیم صهیونیستی و عربستان سعودی در سردی روابط دو کشور تأثیرگذار بوده است. باوجوداین، مقام‌های تهران با سعه‌صدر، همواره مواضع واقع‌بینانه‌ای را درزمینهٔ رابطه با دولت دوشنبه اتخاذ کرده‌اند. تنش‌زدایی و ارتباط گسترده با تاجیکستان از اهداف عمده ایران در رابطه با تاجیکستان است. بدیهی است که، تهران در راستای مناسبات هرچه بیشتر و گسترده‌تر با دولت دوشنبه همه مساعی خود را به کار خواهد گرفت.
در این بستر لازم است که جمهوری اسلامی ایران تدابیری برای بهبود و بهره‌برداری از روابط مناسب با تاجیکستان بیندیشد.
1- ایران با توجه به سابقه‌اش در اجرای پروژه‌های فنی مثل ساخت نیروگاه برقی-آبی سنگ توده 1 و احداث تونل استقلال می‌تواند کمک فراوانی برای تاجیکستان در رهایی از بن‌بست ارتباطی باشد. این رویکرد را در بحث دسترسی تاجیکستان به آب‌های آزاد و بهره‌برداری از امکانات بنادر دریایی ایران و ازجمله چابهار می‌توان مشاهده کرد که با استراتژی ملی تاجیکستان در بخش‌های انرژی و ارتباطی همخوانی دارد.
2-با توجه به هم‌زبانی دو کشور بحث گردشگری می‌تواند عامل دیگر همکاری میان طرفین باشد. براین اساس تهران و دوشنبه می‌توانند به رایزنی بیشتر و شناخت دقیق‌تر از مواضع مسالمت‌جویانه و غیر دخالت آمیز تهران، بر نقش پیشین و مهم ایران درروند صلح تاجیکستان توجه و از این پتانسیل در جهت حل چالش های موجود میان دوشنبه- تهران گام بردارند؛
درنهایت اینکه نشانه‌های امیدوارکننده به بهبود روابط زمانی تحقق خواهد یافت که موضوع گفتگوهای دو کشور به صورتی مستقیم و بدون تأثیرپذیری از لابی کشورهای خارجی صورت گیرد.
نظر شما