چشم انداز نزدیکی ایران و هند در پرتو منافع رقبا و متحدین

سابرانانیام جایشانکار وزیر امور خارجه هند در دومین سفر خود طی یک ماه اخیر به تهران، در مراسم تحلیف آقای رئیسی در تاریخ 5 اوت 2021 شرکت کرد. این سفر در حالی صورت گرفت که بحران در افغانستان و درگیری شدید بین طالبان و نیروهای امنیتی افغانستان افزایش یافته است. به نظر می رسد هم اکنون مهم ترین متغیر در شکل گیری روابط راهبردی میان دو کشور، مسئله افغانستان است.  هند تلاش خواهد کرد با تعمیق روابط خود با دولت جدید در ایران، توازن منطقه ای را در منطقه به نفع خود تغییر دهد. مشارکت هند با ایران برای حفاظت از منافع استراتژیک و اقتصادی دهلی نو در افغانستان بسیار مهم خواهد بود.

از سویی دیگر، در حال حاضر بندر چابهار بخش مهمی از استراتژی دولت هند در راستای محافظت از نفوذ منطقه ای خود و تسریع شکل گیری روند روابط راهبردیش با ایران است. هند ایران را کلید دسترسی به افغانستان و آسیای میانه از طریق بندر چابهار می داند. ماه گذشته در یک کنفرانس ارتباطی در تاشکند، جایشانکار بندر چابهار ایران را به عنوان قطب اصلی ترانزیت منطقه ای پیش بینی کرد. قطبی که به زودی توسط هند، ایران و افغانستان توسعه می یابد تا ارتباطات و روابط تجاری را میان سه کشور تقویت کند.[i]

 تا پیش از این نیز نخست وزیر هند در توییتی بیان کرده بود که «چابهار برای هند مهم است؛ به عنوان سنگ قدم اول برای تبدیل به توسعه دهنده زیرساخت های منطقه ای بزرگتر و همچنین کمک به پیشبرد تجارت با افغانستان اهمیت دارد[ii].

اما از سال ۲۰۱۶ که توافق برای توسعه چابهار با سرمایه گذاری طرف هندی امضا شد، هند جدیت لازم را برای به اتمام رساندن این پروژه نداشت. متزلزل شدن روابط دو جانبه  دو کشور ناشی از تصمیم هند مبنی بر پذیرش تحریم های آمریکا علیه ایران و هم چنین صفر کردن واردات نفت خود از جمله موارد مهم و تاثیر گذار بر این موضوع بود. با خروج غیر مسئولانه آمریکا از افغانستان و برگشتن قرعه به نفع قدرت گیری رقبای منطقه ای هند از جمله چین و پاکستان در افغانستان، دهلی نو متوجه ضرورت پیگیری روابط راهبردی خود با ایران شد. حضور شخص جایشنکار در مراسم تحلیف آن هم در دومین سفر وی در عرض یک ماه نشان از تمایل هند برای برای پیگیری این روابط استراتژیک دارد به گونه ای که رسانه های مهم هندی نیز هنگام پوشش خبری مراسم تحلیف آقای رئیسی، حضور جایشنکار را شروع فصل جدید روابط ایران و هند عنوان کردند[iii].

بنابراین می توان گفت بندر چابهار هم اکنون یکی از مهم ترین متغیرها و اولویت های هند در شکل دادن روابط استراتژیک و توازن منطقه ای هند در مقابل پاکستان و چین است. در همین راستا موسسه بروکینگز در یکی گزارش های پژوهشی خود با عنوان «منافع استراتژیک و اقتصادی هند در ایران»  توسعه بندر چابهار را سنگ بنای اصلی استراتژی چند لایه هند در رابطه با ایران عنوان کرده است[iv].

دهلی نو هم اکنون امکانات زیرساختی را برای افزایش ظرفیت حمل بار در بندر در دستور کار داده و قرار است که به عنوان بخشی از توافق با ایران که در سال 2017 بسته شد، شش جرثقیل و تجهیزات دیگر به ارزش 85 میلیون دلار برای تجهیز و بهره برداری از پایانه شهید بهشتی ارائه دهد.

 نکته در خور توجه آن است که پس از گذشت 4 سال از قرار داد، هند در سال گذشته، دو مورد از این جرثقیل ها را تأمین کرده است و قرار است چهار مورد دیگر نیز طی چند هفته آینده به ایران تحویل داده شود. هم چنین وزیر امور خارجه هند در کنفرانسی در تاشکند پیشنهاد کرد که بندر چابهار در کریدور بین المللی حمل و نقل شمال به جنوب (INSTC) که بمبئی را به مسکو متصل می کند، گنجانده شود[v].  اهمیت روزافزون این پروژه برای هند را نیز می توان از تصمیم اخیر وزارت خارجه هند برای گرامیداشت و نام گذاری روز  «چابهار» در ۴ مارس سال ۲۰۲۱ ملاحضه کرد.[vi]

به طور کلی، هند تقریباً ۵۰۰ میلیون دلار در این پروژه سرمایه‌گذاری کرده‌است و تنها در سال ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۲ مبلغ ۱ میلیارد روپیه (معادل ۱۳.۴ میلیون دلارآمریکا) بودجه به این پروژه اختصاص داده‌است.[vii] در واقع هند بودجه اختصاص‌داده‌شده برای توسعه بندر را در لایحه بودجه ملی خود دو برابر کرده‌است. این تعهد هند برای تسریع توسعه چابهار در طی دیدار وزیر خارجه هند از دسامبر ۲۰۱۹ آغاز شد. از سوی دیگر گفته می‌شود که قرار است ظرفیت بندر چابهار را از ۲.۵ میلیون تن کنونی به ۸.۵ میلیون تن افزایش پیدا کند. در همین راستا سفیر هند در ایران، گدام درمندرا ، در مصاحبه خود با تهران تایمز عنوان کرد که همه تلاش ها برای تقویت روابط تجاری بین دو کشور انجام می شود و دهلی نو و تهران به دنبال گزینه مبادله پایاپای هستند و همکاری در زمینه های جدید نیز مورد بحث و بررسی است.[viii]

 نشست کارگروه چهارجانبه هند، ازبکستان، ایران و افغانستان نیز در مورد استفاده مشترک از بندر چابهار در اواخر سال جاری به عنوان بخشی از تلاش های دهلی نو برای تقویت ابتکارات ارتباط منطقه ای، به گفته آریندام باغچی، سخنگوی وزارت امور خارجه هند در نیمه پایانی سال جاری برگزار خواهد شد.[ix]

با این حال با وجود تعهد مستمر هند نسبت به پروژه بندر چابهار و معافیت این کشور از تحریم های آمریکا، پیشرفت در دستیابی به پتانسیل کامل بندر و تعهدات مربوط به آن توسط دهلی نو با چالش هایی روبه رو است. که می توان به تحریم های شدیدتر از سوی آمریکا از سال 2018 ؛ مسائل فنی و بوروکراتیک در دو طرف ایرانی و هندی؛ نگرانی بخش خصوصی هند برای سرمایه گذاری در ایران؛ و سرانجام، گسترش بیماری همه گیرکوید 19 اشاره کرد. در این میان متغیر ایالات متحده تا به امروز مهم ترین چالش در پیشبرد روابط ایران و هند در عرصه های گوناگون بوده است اما  این موضوع با شروع تحولات افغانستان تغییرات اساسی کرده است.

علی رغم حمایت لفظی ایالات متحده از سیاست های هند در افغانستان روشن است که واشنگتن به جز کمک اندکی به تقویت نیروهای دولتی افغانستان، اقدامات دیگری انجام دهد. با این وجود، ایالات متحده و هند در دهه اخیر با همکاری بر روی زمینه های همگرا با منافع دوجانبه برای توسعه یک جبهه استراتژیک مشترک در جنوب آسیا به یکدیگر نزدیک شده اند[x] و به احتمال زیاد از تلاش های هند برای تقویت سیاست های ائتلافی خود بر ضد اسلام گرایان تندرو حمایت می کند، حتی اگر شامل گسترش روابط هند با کشورهایی مانند ایران و روسیه شود که ایالات متحده با آنها مشکلات جدی دارد.

بنابراین به نظر می رسد، این موضوع مسئله ایست که کاملاً به منافع هند مربوط می شود و یک بازی تاثیر گذار در شکل گیری روابط هند و ایالات متحده به حساب نمی آید.[xi] در همین زمینه سریواستاوا سفیر سابق هند در ایران در پاسخ به این سوال که آیا روابط هند با آمریکا و اسرائیل تحت تاثیر روابط ایران و هند قرار می گیرد(با توجه به سفرهای اخیر جایشنکار به تهران) بیان کرد که هند و ایران منافع مشترکی در منطقه دارند که نمی تواند زیرمجموعه روابط دیگر باشد. متغیر های مهمی از جمله تاریخ ، فرهنگ، امنیت انرژی و ارتباطات این دو کشور را به یک دیگر متصل می کند.[xii]

در همین راستا به نظر می رسد در آینده  تبادلات میان دو کشور در عرصه های گوناگون بیشتر شود. ایران و هند در تاریخ  روابط دیپلماتیک خود توانسته اند، پیوندها و قرابت های فرهنگی و دوستانه خوبی را با یک دیگر داشته باشند. اما اکنون به نظر می رسد برای هند، این رابطه با اولویت های ژئوپلیتیک و اقتصادی اداره خواهد شد که همین موضوع منجر به گسترش روابط دوجانبه، از جمله تجارت انرژی، توسعه زیرساخت ها و همکاری های امنیتی می شود. هر چند این روابط ممکن است با تحریم ها، فرآیندهای بروکراسی دچار پیچیدگی های خاص خود شود.

نتیجه اینکه مجاورت جغرافیایی، نیاز هند به اتصال منطقه ای به آسیای مرکزی،  چالش‌های امنیتی مشترک در افغانستان و آسیای مرکزی مستلزم همکاری نزدیک میان هند و ایران است. هند همچنان سعی می کند روابط خود را با ایران، به موازات روابط دوجانبه خود با آمریکا، کشورهای شورای همکاری خلیج فارس و اسرائیل در منطقه، تقویت کند. در این میان بندر چابهار از جمله مهم ترین متغیرهایی است که منجر به ایجاد روابط اقتصادی بهتر و به دنبال آن شکل گیری یک ارتباط پایدار سیاسی بین هند، افغانستان و ایران می شود و دهلی نو به عنوان یکی از اولویت های سیاسی خود در روابط با دولت جدید در ایران آن را با جدیت بیشتری پیگیری خواهد کرد.