معادلات انرژي در روابط مسكو ـ رياض؛
پيامدها براي ج.ا.ايران
روند نزديك شدن روسيه و عربستان و ماهيت توافقات
اگر ايجاد پيوندهاي ويژه بين آمريكا و عربستان از دلايل اصلي تضعيف و سپس قطع روابط عربستان و روسيه (از 1938 تا 1992، به مدت 54 سال) بود، ازجمله علل تقويت روابط رياض _ مسكو را مي‌توان زوال روابط آمريكا و عربستان ذكر كرد. اين تضعيف روابط از دوره رياست جورج بوش پسر (2001 ـ 2009) بر دولت، به‌علت نقش متصور براي عربستان در حملات 11 سپتامبر و خصومت آمريكا با آموزه‌هاي بنيادگرايانه وهابيت حاكم بر جامعه عربستان، ترجيح حمله به عراق به‌جاي ايران ازسوي آمريكا و به‌نوعي باز كردن دست ايران غيرعرب و شيعه در مقابل اعراب سني شروع شد و در دوره اوباما (2009-2017) به‌علت حمايت دولت او از بهار عربي و انعقاد توافق جامع هسته‌اي با ايران در ژانويه 2015 تشديد گرديد. اين درحالي بود كه همزمان با آغاز توليد گسترده شيل نفت آمريكا از سال 2009، تكيه 65ساله آمريكا به نفت عربستان آرام‌آرام ازميان رفت و نقش نفت عربستان براي آمريكا از «رفيق» به «رقيب» تبديل مي‌شد؛ برهمين‌مبنا، رفتار آمريكا در جريان بحران قطر در مه 2017، به عربستان اين پيام را داد كه واشينگتن ديگر متحد قابل اعتمادي براي رياض نيست.
اما درخصوص روسيه، شرايط جهاني به‌وجودآمده پس از حملات 11 سپتامبر، موجب توقف حمايت عربستان از بنيادگرايان چچني در روسيه گرديد و همين عاملي شد براي اينكه اندكي از تخاصمات ميان رياض و مسكو كاهش يابد. اين درحالي بود كه به‌قدرت رسيدن رهبري جديد در كرملين و تلاش او براي ايستادگي در مقابل يك‌جانبه‌گرايي آمريكا باعث شد كه مسكو از اين تغيير رويۀ عربستان استقبال نمايد. تغييرات به‌وجودآمده در سياست خارجي روسيه پس از روي‌كار آمدن پوتين از سال 1999 و تغييرات رخ‌داده در راهبرد عربستان موجب گرديد كه ولاديمير پوتين، رئيس‌جمهور روسيه، براي نخستين‌بار از 11 تا 12 فوريه 2007 از رياض به‌طور رسمي ديدار كند. او در اين سفر سعي كرد درخصوص موضوعات امنيتي، انرژي، تجارت، حمل‌ونقل و همكاري‌هاي علمي و پولي مذاكراتي را صورت دهد. روند نزديكي رياض و مسكو به‌قدري خوب و باشتاب پيش رفت كه در سال 2009، اخباري مبني‌بر مذاكره بر سر معامله دويست ميليارد دلاري تسليحاتي بين روسيه و عربستان منتشر شد كه شامل: خريد هليكوپتر، تانك و همچنين موشك‌هاي اس 400 بود؛ اما پس از آن، هيچ‌گونه خبري درباره انعقاد قرارداد قابل ذكري بين دو كشور در رسانه‌ها منتشر نشد. هرچند بهار عربي و موضع‌گيري روسيه در جريان آن باعث شد كه روابط رياض _ مسكو تاحدودي كم‌سو گردد، با آغاز سلطنت ملك سلمان از 23 ژانويه 2015، گسترش نفوذ ايران در يمن و در كنار مرزهاي شرقي آن كشور ازيك‌طرف، و راهبرد آمريكا در انعقاد توافق جامع هسته‌اي با ايران و بي‌اعتنايي‌اش به خواسته‌هاي عربستان ازطرف‌ديگر موجب شد كه حكام جديد رياض با تغييرات گسترده در راهبردهاي سياست خارجي جهت تأمين منافع اين كشور، نزديكي به روسيه را در دستور كار خود قرار دهند؛ به‌اين‌منظور، محمد بن سلمان، وزير دفاع عربستان، در حاشيه نوزدهمين اجلاس اقتصادي سن‌پترزبورگ در 18 ژوئن 2015 (يك ماه پيش از توافق‌نامه هسته‌اي ايران و 5+1) براي نخستين‌بار با ولاديمير پوتين، رئيس‌جمهور روسيه ديدار كرد.
در شرايطي كه برخلاف نظر عربستان، روسيه در همراهي با ايران و براي پركردن خلأ وجود ايالات متحده و يافتن راهي براي حل بحران سوريه در چهارچوب دولت اسد، از سپتامبر 2015، مداخله در سوريه را آغاز نمود به‌نظر مي‌رسيد اين دخالت روسيه، مسكو را از رياض دور كند. رئيس‌جمهور روسيه و محمد بن سلمان در سپتامبر 2016، پيرو ديدار سال 2015 خود، در حاشيه كنفرانس سران «جي 20» مجدداً با يكديگر ديدار كردند و در آن، ميانِ بزرگ‌ترين توليدكننده اوپك و بزرگ‌ترين توليدكننده نفت خارج از اوپك توافق شد كه به‌منظور كنترل قيمت نفت، طرفين با يكديگر همكاري كنند و به‌اين‌منظور، بيانيه مشتركي را منتشر نمودند. همين توافق سنگ‌بناي همكاري‌هاي گسترده‌تر طرفين گرديد، به‌گونه‌اي كه در اواخر سال روسيه پذيرفت جهت كاهش ميزان توليد از 1 ژانويه 2017 و به مدت شش ماه به اعضاي اوپك بپيوندد. تلاش روسيه براي ايجاد همگرايي بين اوپك و غير اوپك و همچنين ميانجي‌گري در درون اوپك بين ايران و عربستان، سبب انعقاد نخستين توافق بين اعضاي اوپك و غير اوپك پس از پانزده سال شد. موفقيت اين توافق سبب گرديد كه تا مارس 2018 تمديد شود.
اين آغاز همكاري موفق درحالي بود كه مرور سابقه همكاري‌هاي اوپك و شوروي و پس از آن، روسيه نشان مي‌دهد كه اين همكاري‌ها نه‌تنها ناموفق، بلكه به‌نوعي سياه بوده است. ازجمله سوابق اين همكاري ناموفق مي‌توان به بحران كاهش قيمت نفت خام در دهه 1980 و ازدست رفتن سهم بازار عربستان به نفع ساير شركا، همكاري روسيه و اوپك در جريان سقوط قيمت نفت در سال 1998 و عدم پايبندي روسيه به تعهدات خود در جريان اين موضوع و درنهايت، شكست توافقات روسيه و اوپك در سال‌هاي 2001 و 2008-2009 اشاره نمود. با داشتن اين تجربه در سال 2014 عربستان كوشيد كه درچهارچوب راهبرد سهم بازار در مقابل كاهش قيمت نفت مقابله كند. اتخاذ اين راهبرد سبب كاهش هرچه بيشتر قيمت نفت شد. كاهش قيمت نفت توليدكنندگان را جهت تأمين بودجه‌هاي متكي بر نفت، مجبور به توليد هرچه بيشتر مي‌نمود و اين باعث كاهش بيشتر قيمت نفت مي‌گرديد. اين درحالي بود كه در سال 2014، برخلاف دهه 1980، آمريكا نيز كم‌كم به صادركننده نفت تبديل شده بود.
نمودار 1. مقايسه رشد توليد سازمان اوپك و غير اوپك
بين سال‌هاي 1980ـ1988 و 2008ـ2016
نمودار 2. رشد درآمد عربستان در مقابل سهم بازار
نمودار 3. نقاضاي جهاني نفت و ميزان تأمين آن توسط اوپك و غير اوپك
نفت، زمينه‌ساز همگرايي
در سال 2106، با توجه به ناكامي در رسيدن به اهداف مدنظر در بازار نفت، عربستان درخصوص تثبيت ميزان توليد به‌وسيله همكاري با ساير توليدكنندگان، تمايلاتي از خود نشان داد؛ ولي شفاف نبودنِ راهبرد اين كشور، باعث ناموفق بودنِ نشست آوريل 2016 در تثبيت ميزان توليد و جدايي عربستان از روسيه شد. اين درحالي بود كه يك سري از جلسات بين‌دولتي و موافقت‌نامه‌ها درباره همكاري‌هاي فني در سطوح پايين بين رياض و مسكو، زمينه‌هايي را براي گفتگوهاي بيشتر فراهم مي‌نمود. گفتگوهاي بيشتر بين طرفين، سرانجام پس از كنفرانس سران «جي 20» در سپتامبر 2016 در چين و پس از جلسه بين پوتين و محمد بن سلمان، وليعهد عربستان، براي همكاري در زمينه بازار نفت نتيجه داد. همين توافق سبب شد كه از حدود 2/1 ميليون بشكه كاهش توليد بين اعضاي اوپك و توليدكنندگان غيرعضو، اعضاي اوپك هشتصد هزار بشكه را تقبل نمايند كه ازاين‌ميان، سهم عربستان حدود يك سوم يعني 250 هزار بشكه بود. از چهارصد هزار بشكه مورد تعهد اعضاي غير اوپك براي كاهش نيز روسيه به‌تنهايي 230 هزار بشكه را تقبل نمود.
نمودار 4. چهارچوب همكاري‌هاي عربستان و روسيه
هماهنگي بين رياض و مسكو در كاهش قيمت نفت تا آنجا پيش رفت كه اين دو كشور، خارج از چهارچوب اوپك براي ساير اعضا نيز تصميم‌گيري مي‌كردند، به‌گونه‌اي كه در اكتبر 2018 خبرگزاري رويترز گزارش داد روسيه و عربستان در سپتامبر 2018 توافق كردند: ميزان توليد نفت خود را افزايش دهند و اين تصميم را نيز قبل از جلسه وزارتي اين سازمان در الجزاير به اطلاع ايالات متحده رساندند. نكته قابل توجه دراين‌ميان، توافق روسيه و عربستان قبل از جلسه با ساير اعضاي سازمان اوپك و توافق ساير اعضاي اين سازمان است. اين درحالي بود كه بدون حضور ساير توليدكنندگان عضو اوپك كه در شوراي همكاري خليج فارس نيز حضور دارند، رسيدن به اهداف توافق براي عربستان و روسيه بسيار مشكل بود.
استفاده از موضوع نفت براي همگرايي ميان روسيه و عربستان و موفقيت‌هاي به‌دست‌آمده در آن، چنان موجب نزديكي مقامات دو كشور شد كه جهت پاسخ‌دهي به نيازهاي متقابل، پادشاه عربستان براي نخستين‌بار در تاريخ روابط ديپلماتيك بين دو كشور و از زمان امپراتوري شوروي به مدت سه روز از 4 اكتبر 2017 به مسكو سفر كرد. طي اين ديدار، ازجمله درخواست‌هاي پوتين، گسترش همكاري درخصوص افزايش قيمت نفت و سرمايه‌گذاري عربستان در روسيه بود. در جريان اين ديدار، پانزده موافقتنامه همكاري در حوزه‌هاي فناوري، دفاع و كشاورزي به امضاء طرفين رسيد كه شاخص‌ترين آنها عقد قرارداد سه ميليارد دلاري خريد اسلحه به‌خصوص سيستم دفاع موشكي اس 400، امكان گسترش آن به بخش هواپيما و هليكوپتر و همچنين بومي‌سازي توليد تسليحات روسي در عربستان بود. ازجمله اين بومي‌سازي، بررسي امكان انتقال فناوري ساخت موشك‌هاي ضد تانك، راكت‌اندازها و آخرين نسخه اسلحه كلاشينكف و همچنين موشك‌هاي با برد بلند اس 400 بود.
در پاسخ به درخواست پوتين جهت همكاري بيشتر با عربستان، درخصوص افزايش قيمت نفت و همچنين سرمايه‌گذاري عربستان در روسيه، عربستان پذيرفت كه در صنايع و پروژه‌هاي انرژي، تأسيسات توليد گاز و همچنين صنايع پتروشيمي روسيه سرمايه‌گذاري كند. برخي اخبار از سرمايه‌گذاري دويست ميليارد دلاري عربستان در صنايع نظامي روسيه خبر دادند كه اين حجم سرمايه‌گذاري مي‌تواند جهش بزرگي براي اين صنايع ايجاد كند. دراين‌چهارچوب، و در حاشيه كنفرانس «داووس كوير» كه در 23 اكتبر 2018 در عربستان برگزار شد، وزير انرژي عربستان گفت كه اين كشور علاقه‌مند است سي درصد از پروژه 5/25 ميليارد دلاري توليد ال‌اِن‌جي روسيه با نام نواتك[1] در قطب شمال را خريداري كند. همچنين شركت عربستاني آرامكو با شركت روسي سيبور[2] درخصوص سرمايه‌گذاري مشترك در ساخت و تأسيس يك مجتمع پتروشيمي به ارزش 1/1 ميليارد دلار مذاكره خود را آغاز نمود. همچنين آرامكو همزمان با شركت‌هاي روس‌نفت[3] و گازپروم نفت[4] به‌عنوان شركت‌هاي دولتي در روسيه كه در توليد نفت فعال‌اند درخصوص پتانسيل سهم عرضه نفت مذاكره، و يك پروژه تحقيقات و توسعه مشترك را نيز تعريف كرده‌اند.
نمودار 5. مقايسه همكاري‌هاي روسيه و اعضاي اوپك
نمودار 6. تأثير مستقيم كاهش توليد عربستان و روسيه بر قيمت نفت
نقش روسيه، عربستان و ايران در بازار انرژي
براساس داده‌هاي شركت بي‌پي در سال 2018، كه اعداد مربوط به سال 2017 را ارائه مي‌دهد، عربستان با حدود 266 ميليارد بشكه بيش از پانزده درصد و ايران با 157 ميليارد بشكه حدود نه درصد از دخاير نفت جهان را دراختيار دارند؛ اين درحالي است كه روسيه با 106 ميليارد بشكه حدود شش درصد از اين ذخاير را به خود اختصاص داده است. نكته قابل توجه آنكه، در بخش توليد، روسيه حدود دوازده درصد و عربستان حدود سيزده درصد از ميزان توليد جهاني نفت خام را دراختيار دارند؛ ولي ايران فقط 8/1 درصد از توليد را در كنترل خود گرفته است. همچنين در بخش بازارهاي جهاني، روسيه حدود 7/12 درصد و عربستان 2/12 درصد را در دست دارند؛ اين درحالي است كه ايران فقط 7/4 درصد را دراختيار خود دارد. چنان‌كه از اعداد مشخص است، روسيه با كمترين ذخاير، بيشترين سهم بازار را در سال 2017 به خود اختصاص داده است.
در بخش گاز، روسيه با حدود 35 و ايران با حدود 32 تريليون مترمكعب، هريك حدود هيجده و هفده درصد از ذخاير گاز جهان را دراختيار دارند؛ اين درحالي است كه عربستان با حدود هشت تريليون مترمكعب، حدود چهار درصد از اين ذخاير هيدروكربني را دراختيار دارد. در بخش توليد، روسيه و عربستان هريك با حدود هفده و سه درصد، متناسب با سهم خود در ذخاير جهاني، سهم خود را در توليد جهاني دارند و اين ايران است كه با حدود شش درصد، فقط يك سوم از سهم واقعي خود را توليد مي‌كند. در بخش بازارهاي گاز، وضعيت از اين نيز بدتر است. درحالي‌كه روسيه فراتر از سهمش بيش از بيست درصد از بازار جهاني گاز را در اختيار دارد، ايران فقط حدود يك درصد از اين بازار را تأمين مي‌كند.
دراين‌ميان، آنچه اعضاي سازمان اوپك ازجمله عربستان و روسيه را جهت رسيدن به تفاهم در بازار نفت تحت فشار قرار داد، ميزان تأثير قيمت نفت در بودجه‌هاي دولتي اين كشورهاست؛ اما آمارها نشان مي‌دهد كه موقعيت روسيه در اين زمينه از شركاي خاورميانه‌اي‌اش بهتر است، به‌طوري كه مسكو توانست حجم ذخاير ارزي خود را از كمتر از سيصد ميليارد دلار در سال 2015 به بيش از 350 ميليارد دلار در ژوئن 2018 ارتقا دهد؛ زيرا براي روسيه نقطه شكست، بودجه معادل هر بشكه 53 دلار آمريكا براي هر بشكه نفت خام است؛ به‌همين‌دليل، پوتين قيمت مطلوب نفت براي آن كشور را شصت دلار آمريكا اعلام كرد؛ اما عربستان جهت تأمين نيازهاي بودجه‌اي سال 2018 خود، به قيمت نفت 88 دلار در هر بشكه نياز دارد؛ اين بدان معناست كه طي سال‌هاي گذشته، يعني از سال 2015، عربستان جهت پاسخگويي به نيازهاي جاري‌اش، به استفاده از ذخاير ارزي خود مجبور شده است، به‌طوري كه از ژانويه 2015 تا اوت 2018، ذخاير ارزي عربستان از 725 ميليارد دلار آمريكا به حدود پانصد ميليارد دلار كاهش يافته است و اين يعني ازدست رفتن 225 ميليارد دلار، يعني تقريباً يك سوم از ذخاير اين كشور. اين درحالي است كه برخلاف ساير اعضاي سازمان اوپك، عربستان با داشتن پشتوانه ارزي در مقابل كاهش ميزان توليد، مقاومت بيشتري از خود نشان مي‌دهد؛ بنابراين، در شرايطي كه عربستان با روسيه به‌صورت دوجانبه بر سر كاهش توليد به توافق مي‌رسند، ساير اعضاي اوپك با درصد بالايي از پايبندي به تعهدات، توافقات روسيه و عربستان در جلسات اوپك را تصويب مي‌كنند.
نمودار 7. تأثير كاهش قيمت نفت در حجم ذخاير خارجي روسيه
نمودار 8. تأثير كاهش قيمت نفت در حجم ذخاير خارجي عربستان
دلالت توافقات مسكو و عربستان بر ايران
ايجاد روابط نزديك بين روسيه و عربستان در حوزه انرژي كه براساس تئوري كاركردگرايي به بخش‌هاي ديگري ازجمله تسليحات، اقتصاد، و آموزش نيز تسري دارد، باعث تأثيراتي چندوجهي بر جمهوري اسلامي ايران خواهد شد.
ازيك‌طرف، نزديكي بيشتر رياض به مسكو موجب فشار بيشتر بر آمريكا جهت تأمين خواست‌هاي عربستان درخصوص سلاح‌ها و فناوري‌هاي درخواست‌شده ازسوي رياض مي‌گردد و ازسوي‌ديگر، اين موضوع واشينگتن را مجبور مي‌كند كه ايران را در راستاي تأمين خواسته‌هاي عربستان تحت فشار قرار دهد. علاوه‌براين، واشينگتن وادار خواهد شد در ساير موضوعات داخلي عربستان، مانند موضوع تصفيه‌حساب‌هاي داخلي خاندان سلطنتي و همچنين موضوعات حقوق بشري و مسائل منطقه‌اي نظير: جنگ در يمن و تنش در روابط قطر _ عربستان جانب احتياط را رعايت، و در حد امكان، منافع حاكمان رياض را تأمين كند.
نزديكي عربستان به مسكو در موضوع نفت، با توجه به سابقه تاريخي منفي همكاري بين اوپك و روسيه در اين زمينه، ضمن ازبين بردن حس بي‌اعتمادي ميان روسيه و عربستان موجب مي‌شود كه اين همكاري‌ها به ساير موضوعات در روابط دو كشور نيز تسري يابد. اين سرريز باعث مي‌شود كه روسيه ضمن افزايش درآمدهاي نفتي و گازي خود و به‌منظور فرار از فشار تحريم‌هاي آمريكا جهت سرمايه‌گذاري در صنايع انرژي آن كشور، به‌سرعت درجهت تأمين خواسته‌هاي دولت سعودي گام بردارد تا با استفاده از كمك‌هاي شريك متمول خود، نيازهاي سرمايه‌اي‌اش را تأمين نمايد. روسيه براي نزديكي بيشتر به عربستان كه موجب گسترش بيشتر نفوذ مسكو ميان جوامع مسلمان ازيك‌سو، و افزايش توان مسكو در كنترل اقليت مسلمان آن كشور و درنتيجه، مصون نگه داشتن آنها از گرايش‌هاي افراطي مذهبي مي‌گردد مجبور خواهد بود در موضوع سوريه، منافع عربستان را نيز مدنظر قرار دهد و همچنين در موضوع يمن، تاحدي در مقابل رياض سكوت اختيار كند. علاوه‌براين، روسيه نيز جهت افزايش بيشتر فروش سلاح به عربستان و بهره‌مندي از مزاياي اقتصادي و سياسي آن در منطقه، كه موجب افزايش وزنش در معادلات جهاني و منطقه‌اي در مقابل رقبا به‌ويژه آمريكا خواهد شد مجبور خواهد بود در فروش سلاح و دادنِ اطلاعات نظامي به تهران با احتياط بيشتري رفتار نمايد و تا حد امكان درصدد جلب رضايت رياض گام بردارد. اين احتياط روسيه در مقابل عربستان ازاين‌روست كه دولت سعودي با سرمايه‌گذاري در زيرساخت‌هاي توليد نفت روسيه هم بر سهم خود در بازار نفت جهاني افزوده و هم با نفوذ در اقتصاد روسيه به‌خصوص در بخش ذي‌نفوذ انرژي، قدرت چانه‌زني و لابي‌گري خود را در مسكو و در مقابل كرملين افزايش داده است.
همچنين نزديكي عربستان و روسيه علاوه‌بر بخش‌هاي امنيتي و ژئوپليتيك، فشارهايي را بر بخش صادرات انرژي ايران نيز وارد خواهد كرد. در بخش نفت، تجربه موفق نزديكي مسكو و رياض باعث خواهد شد كه بين اين بزرگ‌ترين صادركنندگان نفت جهان جهت جايگزيني نفت ايران، درصورتي‌كه به هر دليل صادرات آن متوقف شود، به‌سرعت هماهنگي به‌وجود بيايد؛ به‌خصوص كه عربستان با توجه به ايجاد روابط با توليدكنندگان نفت در داخل روسيه، در جريان مذاكرات براي سرمايه‌گذاري در صنعت نفت آن كشور مي‌تواند مؤثرتر عمل كند. بنابراين، با هماهنگي بيشتر عربستان و روسيه، بازار نفت باور خواهد كرد كه درصورت وقوع هرگونه بحران در صادرات نفت ايران، امنيت عرضه درحد بسيار بالايي مصون از هرگونه آسيبي خواهد بود. دراين‌ميان، ورود سرمايه عربستان به صنعت انرژي روسيه و به‌ويژه تقويت صنعت گاز روسيه باعث خواهد شد كه صادرات گاز روسيه به اروپا هرچه بيشتر گسترش يابد و كمترين اميدي براي ورود گاز ايران به اين بازار ازبين برود. همچنين اين همكاري‌ها سبب شده است كه بين توليدكنندگان اوپك و غير اوپك توافقي ضمني جهت همكاري‌هاي بلندمدت به‌منظور اتخاذ راهبردهاي نفتي مشترك براي ايجاد ثبات در بازار نفت ايجاد گردد، هرچند اين همكاري‌هاي بلندمدت ممكن است با مشكلات زيادي همراه شود.
با توجه شرايط موجود به‌نظر مي‌رسد «انرژي» امكان فراهم نمودن ابزاري مناسب براي همگرايي بين ايران و روسيه و يا افتراق بين روسيه و عربستان در اختيار ايران نمي‌گذارد؛ اما درعين‌حال، به‌نظر مي‌رسد چنانچه بتوان روسيه را ترقيب نمود در ميدان‌هاي مورد اختلاف (ازجمله: ميدان گازي آرش) بين ايران و عربستان فعاليت كند، به‌نوعي مي‌توان زمينه همگرايي بين طرفين را فراهم كرد. همچنين چنانچه با استفاده از ابزار روسيه و ازطريق خط احداث‌شده براي قرارداد كرسنت، گاز ايران با نام روسيه (با حجم و مدت مشخص) روانه بازار امارات شود، ميزان تنش در روابط شمال و جنوب خليج فارس به نحو چشمگيري كاهش خواهد يافت.
[1]. Novatek
[2]. Sibur
[3]. Rosneft
[4]. Gazprom Neft
التعليقات