سياست ايران در قبال آمريكاي لاتين؛ الگوي تجديد و بسط روابط
«آيت‌الله سيد ابراهيم رئيسي» رئيس‌جمهوري كشورمان سه‌شنبه گذشته (۱۵ شهريور) در ديدار با «رامون بلاسكز» فرستاده ويژه رئيس‌جمهوري ونزوئلا و وزير حمل‌ونقل اين كشور گفت: سياست جمهوري اسلامي ايران، افزايش سطح همكاري‌ها با كشورهاي آمريكاي لاتين به ويژه با توجه به ظرفيت‌هاي متنوع موجود است. وي افزود: آماده‌ايم روابط با ونزوئلا را در همه حوزه‌ها به ويژه در حوزه‌هاي تجاري، انرژي، فناوري، علمي و دفاعي گسترش دهيم.
رئيس‌جمهوري ايران با بيان اينكه روابط تهران - كاراكاس به سرعت در حال گسترش و پيشرفت است، خاطر نشان كرد: جمهوري اسلامي ايران دوست روزهاي سخت ونزوئلا بوده است.
اهميت موضوع
دولت سيزدهم به رياست جمهوري آيت‌الله سيد ابراهيم رئيسي از ابتداي روي كار آمدن، بر جايگاه گسترش روابط با آمريكاي لاتين در دستور كار دولت تاكيد كرد. تردد ديپلماتيك و ديدارهاي مقام‌هاي ارشد ايران و كشورهاي آمريكاي لاتين از جمله گام‌هايي است كه در يكسال گذشته، دو طرف به منظور تعميق روابط برداشته‌اند: سفر «نيكلاس مادور» رئيس‌جمهوري ونزوئلا به تهران، سفر «سيد محمد حسيني» معاون امور مجلس به كلمبيا به منظور شركت در مراسم تحليف رئيس‌جمهوري جديد اين كشور، سفر «جواد اوجي» وزير نفت كشورمان به ونزوئلا، سفر «ريكاردو كابرسياس» معاون نخست وزير كوبا به ايران و ديدار با وزير امور خارجه كشورمان، سفر «كنت نوبراگا» معاون وزير امور خارجه برزيل به تهران به منظور شركت در يازدهمين نشست مشورتي سياسي ايران و برزيل و ديدار اخير «رامون بلاسكز» وزير حمل‌ونقل ونزوئلا با سيد ابراهيم رئيسي.
اما به راستي «ظرفيت‌هاي متنوع موجود كشورهاي آمريكاي لاتين» به عنوان عبارت كليدي كه از رئيس‌جمهوري كشورمان شنيديم، چه حوزه‌ها و زمينه‌هايي را شامل مي‌شود؟ كشاورزي در كشورهاي جنوب آمريكاي لاتين مانند آرژانتين، برزيل و اروگوئه، مزيت نسبي محسوب مي‌شود. رويكرد چپ‌گرايانه دولت مكزيك و برجسته شدن برخي اختلاف‌هاي تجاري اين كشور با آمريكا از بهبود زمينه براي تقويت روابط با اين كشور به ويژه در حوزه توليدات صنعتي و تكنولوژيكي خبر مي‌دهد.
ذخاير مهم مس در شيلي، منابع غني ليتيوم بوليوي، سويا، آهن، گوشت و مواد مختلف شيميايي برزيل، از نمونه‌هايي است كه علاوه بر كشاورزي، دامداري يا منابع چوب و ذغال سنگ، ظرفيت بالاي آمريكاي لاتين را در حوزه‌هاي انرژي و معدني برجسته مي‌كند. ايران به ويژه در صنايعي كه تجربه بيشتري دارد، در اين منطقه مي‌تواند دست برتر داشته باشد. همكاري‌هاي ايران و ونزوئلا در حوزه صنعت نفت از جمله اين موارد است كه تا كنون شاهد بوده‌ايم.
در حالي كه به تازگي، چهل‌وسومين سالگرد روابط كوبا و ايران را پشت سر گذاشتيم، ظرفيت گسترش همكاري‌ها در حوزه علوم پزشكي و پيراپزشكي بين دانشگاه‌ها و مراكز تحقيقاتي دو كشور و تقويت همكاري‌هاي بهداشتي و درماني دو كشور به ويژه در حوزه‌هاي توليد دارو و فرآورده‌هاي بيولوژيك از مواردي است كه اهميت و جايگاه آن بر كسي پوشيده نيست.
«حسين امير عبداللهيان» وزير امور خارجه كشورمان در ديدار اخير با «كنت نوبراگا» معاون وزير امور خارجه برزيل كه به منظور شركت در يازدهمين نشست مشورتي سياسي ايران و برزيل به تهران سفر كرد، گفت: جمهوري اسلامي ايران هيچ محدوديتي در توسعه همه‌جانبه روابط با برزيل قائل نيست. وي همچنين ضرورت حمايت بخش دولتي دو كشور را در كمك به رفع مشكلات بخش خصوصي در توسعه مناسبات تجاري و اقتصادي مورد تاكيد قرار داد.
تاكيد اميرعبداللهيان بر جايگاه دولت در حمايت از بخش خصوصي و نقش‌آفريني به عنوان يك پشتوانه محكم، از نكات كليدي است كه اجراي برنامه‌هاي بلندمدت به دور از توقع‌ها براي بازدهي كوتاه‌مدت را تضمين مي‌كند. دولت به علت برخورداري از اختيارات قانوني و امكانات اجرايي در اين رابطه نقش غيرقابل جايگزين دارد. كشت فراسرزميني از جمله اقدامات موثر با بازدهي در بلندمدت است كه دولت سيزدهم از ابتداي فعاليت خود به منظور ارتقاي بخش كشاورزي و تامين امنيت غذايي دنبال كرده است و زمينه براي پيگيري اين اقدام در آمريكاي لاتين را برجسته مي‌كند.
بارزترين نمونه از عزم دولت در جامه عمل پوشاندن به اراده‌ها مبني بر تقويت روابط با كشورهاي آمريكاي لاتين اينكه در روزهايي كه نخستين گروه از متخصصان ونزوئلايي حوزه سلول‌هاي بنيادي در تهران به سر مي‌برند، چهار روز تا برگزاري «نمايشگاه علمي، فناوري، صنعتي ايران- ونزوئلا» (۱۴ تا ۱۸ سپتامبر/ ۲۳ تا ۲۷ شهريور) با حضور شركت‌هاي دانش‌بنيان ايراني در كاراكاس باقي مانده است. «گابريِلا خيمنز راميرز» معاون بخش علم، فناوري، آموزش و سلامت رياست جمهوري ونزوئلا اخيرا از بررسي حضور بيش از ۱۵۰ غرفه‌دار در بخش‌هاي علمي و فناوري از ايران در اين نمايشگاه خبر داد.
با در نظر گرفتن اينكه معاونت علمي و فناوري رياست جمهوري با توجه به نگاه مثبت دولت سيزدهم به توسعه زيست بوم نوآوري و فناوري كشور و تاكيد مقام معظم رهبري به توسعه اقتصاددانش بنيان به منظور تحقق اقتصاد مقاومتي و دانش بنيان مجموعه اي از فعاليت‌ها در راستاي حمايت از اين شركت‌ها را در دستور كار خود قرار داده است، گردهمايي شركت‌هاي دانش‌بنيان ايراني در ونزوئلا، فرصت مناسبي براي نشان دادن آخرين دستاوردها به شركت‌هاي كشور ميزبان و ساير علاقه‌مندان خواهد بود.
ارزيابي
نيكلاس مادورو به دنبال سفر به تهران و ديدار با مقام معظم رهبري، در گفت‌وگو با دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آيت‌الله العظمي خامنه‌اي تاكيد كرد: ما بخشي از محور مقاومت هستيم؛ قرن بيست‌ويكم، قرن اتحاد مردم است، قرن عدالت و حقيقت است.
اظهارات رئيس‌جمهوري ونزوئلا در نسبت دادن اين كشور به محور مقاومت به عنوان ائتلافي كه در منطقه خاورميانه و به مركزيت ايران شناخته مي‌شود، سند روشني از شكستن سكوت مردمان جهان در مقابل تحميل هژموني مطلق، پايان رسيدن عصر تك قطبي و استقبال جهان از عصر چندقطبي و بلوك‌هاي چندجانبه‌گرايانه است. تجربه استعمار در كشوري همچون ونزوئلا سبب شده تا مخالفت با نظام امپرياليستي و تمايل براي ايجاد جهاني عادلانه‌تر را در چارچوب محور مقاومت فراتر از جغرافياي خاورميانه تعريف كند و اهميت انكارناپذير رويكرد ايدئولوژيك‌محور در طرح‌ريزي روابط با كشورهاي منطقه آمريكاي لاتين را گوشزد مي‌كند. چنان كه مادورو در جريان تور اوراسيايي اخير خود و ورود به تهران به عنوان سومين مقصد گفت: ايران و ونزوئلا اگر چه از نظر جغرافيايي دور هستند، اما در ساخت جهاني عادلانه‌تر، چندقطبي و بدون هژمونيسم (سلطه طلبي) آمريكايي سهيم هستند.
نكته حائز اهميت اينكه اقدامات عمل‌گرايانه تهران- كاراكاس در تقويت روابط اقتصادي، تجاري، علمي و فناورانه به موازات روابط ايدئولوژيك‌محور از عزم جدي دو كشور براي هم‌افزايي ظرفيت‌ها خبر مي‌دهد. اعلام مادورو مبني بر اينكه «ايران و ونزوئلا در حال حاضر در حال ايجاد نقشه همكاري و ايجاد برنامه‌ها و استراتژي‌ها براي ۲۰ سال آينده هستند»، بر اهميت روابط دوجانبه هم در زمان حاضر و هم در آينده به عنوان سياستي بلندمدت دلالت دارد.
با در نظر گرفتن اين واقعيت كه شرايط سياسي و اجتماعي كشورهاي آمريكاي لاتين در شرايط ناپايداري قرار دارد، تحكيم روابط تنها از بعد سياسي، مي‌تواند به عنوان يكي از چالش‌ها تلقي شود. به اين ترتيب، مناسبات ايران با كشورهاي اين منطقه مي‌بايست در حوزه اقتصادي آنچنان قوي باشد كه با تغييرات سياسي دستخوش تغيير نشود.
از طرفي به موازات تقويت روابط ايران با ونزوئلا، لزوم گسترش روابط با ساير كشورهاي منطقه نيز احساس مي‌شود. سرمايه‌گذاري‌ها و توجه كشورهايي همچون روسيه، چين و تركيه به يكايك كشورهاي آمريكاي لاتين به ويژه در شرايط بحراني ناشي از جنگ اوكراين در سطح جهاني، از ونزوئلا، كوبا و نيكاراگوئه تا آرژانتين، برزيل و شيلي مي‌تواند اهميت اين مسئله را نشان دهد.
روسيه اگر چه براي اعلام هشدار به آمريكا در نفوذ به حياط خلوت ادعايي اين كشور، به برگزاري هشتمين دور از مسابقات بين‌المللي تك تيراندازي ۲۰۲۲ نظاميان جهان به ميزباني ونزوئلا به عنوان نخستين كشور آمريكاي لاتين اقدام كرد، درك نياز كشورهاي اين منطقه به كود روسيه و تاثيرپذيري بالاي كشاورزي آن‌ها از تحريم احتمالي كود اين غول اوراسيايي و نگراني‌ها از كمبود مواد غذايي سبب شد تا سرمايه‌گذاري شركت چيني Shaanxi Coal Group براي توليد كود در آرژانتين به تازه‌ترين خبرها از تقويت حضور اين غول آسيايي در آمريكاي لاتين تبديل شود.
در نهايت اينكه، اراده و اقدام جدي و عمل‌گرايانه دولت سيزدهم، حمايت از بخش خصوصي با تكيه به ابزار اختيارات قانوني و امكانات اجرايي، شناسايي دقيق ظرفيت‌هاي خاص هر يك از كشورها، اتخاذ سياست‌هاي مناسب به اقتضاي شرايط هر كشور از جنبه‌هاي گوناگون سياسي، اجتماعي، اقتصادي، تجاري، علمي و فناوري، گسترش روابط، فراتر از شماري كشورهاي محدود و جفرافياي پهناور آمريكاي لاتين و تعميق مناسبات، فراتر از ابعاد سياسي، از جمله مواردي است كه در تجديد واقع‌گرايانه و مثمرثمر روابط و مناسبات با كشورهاي اين منطقه تاثيرگذار خواهد بود.
پيشينه
سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران پس از يك دوره اتحاد و ائتلاف، در قالب تحولي عميق به سمت كاهش روابط و واگرايي در دوره رياست جمهوري گذشته تغيير وضعيت داد اما اكنون با گذشت يكسال از روي كار آمدن دولت سيزدهم، افزايش سطح همكاري‌ها، تقويت روابط، هم‌افزايي ظرفيت‌ها در حوزه‌هاي مختلف تجاري، اقتصادي، علمي، فرهنگي، سياسي، ...، عبارت‌هاي كليدي است كه بارها از زبان رئيس‌جمهوري و مقام‌هاي دولت شنيده شده و گام‌هاي عملي در مسير اين جهت‌گيري سياست خارجي در تقويت مناسبات همسايگي، منطقه‌اي و بين‌المللي بر اساس منافع ملي ديده شده است.
آنچه واضح است اينكه پيشرفت در سياست خارجي و شكار فرصت‌ها در نقاط مختلف جهان، از جمله گزاره‌هاي اصلي و كليدي در بهبود وضعيت اقتصادي كشور است و درك اين مهم، ايران را به سمت عضويت در سازمان همكاري شانگهاي در چارچوب پيشبرد سياست خارجي آسيا محور و يا ارائه درخواست براي عضويت در گروه قدرت‌هاي اقتصادي نوظهور بريكس در چارچوب نقش‌آفريني در ائتلاف‌هاي فراقاره‌اي سوق داده است.
به اين ترتيب، پس از يك دوره غفلت از منطقه سرشار از منابع آمريكاي لاتين، سياست‌گذاران خارجي كشور، علاوه بر تحكيم روابط سياسي، توجه به رشد روزافزون مناسبات در راستاي توليد ثروت را در دستور كار قرار داده‌اند. تجربه سال‌هاي اخير در نبود رويكردي قاطع و برنامه‌اي مشخص در قبال آمريكاي لاتين نشان داد، رويكرد ايدئولوژيك‌محور در كنار نگاهي ويژه به ظرفيت‌هاي اقتصادي اين منطقه، جوابگوي نيازهاي ايران در سطوح مختلف خواهد بود.
التعليقات