آمريكاي لاتين؛ از حياط خلوت آمريكا تا عرصه رقابت بين روسيه و اوكراين
نزديك به ۱۴۰ روز از آغاز جنگ اوكراين (۲۴ فوريه/ پنجم اسفند) مي‌گذرد و چنان كه تقابل ميان روسيه و غرب به صورت غافلگيركننده در اين كشور كليد خورد، روند پر نوسان پيشروي و عقب‌نشيني طرف‌هاي درگير بدون چشم‌انداز روشني از آتش‌بس ادامه دارد. صدور فرمان آغاز «عمليات ويژه نظامي» ولاديمير پوتين رئيس‌جمهوري روسيه، مقاومت «ولوديمير زلنسكي» رئيس‌جمهوري اوكراين به پشتوانه تسليحات غرب، درخواست سوئد و فنلاند براي پيوستن به ناتو با وجود دولت‌هاي سوسيال دموكراتي كه به طور تاريخي، روند بي‌طرفي را در پيش داشته‌اند، برخي از مهم‌ترين اتفاقات غيرمنتظره‌اي است كه جهان پس از زيست عصر جنگ سرد به خود ديده است.
آمريكاي لاتين بازيگر مرتبطي در سناريويي كه تنش‌هاي ژئوپليتيكي اصلي مرتبط با مناقشه روسيه و اوكراين رخ مي‌دهد، نيست اما بديهي است كه مانند ساير نقاط جهان، اين وضعيت جديد جهاني به ويژه به دليل پيامدهاي اقتصادي آن بر آمريكاي لاتين و حوزه كارائيب تأثير مي‌گذارد. نكته حائز اهميت اينكه «واژه‌ها» از روز نخست درگيري نظامي در اوكراين مهم بوده است. چنانكه ثانيه نخست جنگ با سخنراني پوتين آغاز شد، فراتر از وقوع جنگ سخت در شكل متعارف آن در خاك اوكراين، جنگ لفظي رهبران در سراسر جهان ادامه دارد و لفاظي‌هاي مقام‌هاي آمريكاي لاتين كيلومترها دورتر از اوكراين مويد موضع‌گيري و حساسيت اين منطقه در قبال تقابل مسكو- كي‌يف است.
نگاه آمريكاي لاتين به تحولات اوكراين به ديده سود و زيان
«عدم مداخله»، «احترام به منشور سازمان ملل متحد»، «راهكار مسالمت‌آميز»، «صلح و مذاكره»، «احترام به حق حاكميت»، «موضع بي‌طرفانه» و «جنگ اقتصادي» كليدواژه‌هايي است كه موجزترين تحليل از موضع آمريكاي لاتين در قبال جنگ اوكراين را نشان مي‌دهد. در تحليل واكنش‌هاي مقام‌هاي آمريكاي لاتين نسبت به منازعه اوكراين، دو دغدغه اصلي «پيامدهاي اقتصادي» و «رد هرگونه مداخله و نقض حق حاكميت» مشهود است كه مورد اول بر اساس واكاوي بررسي شرايط فعلي منطقه و ديگري بر اساس تجربه تاريخي اين منطقه قابل درك است.
آمريكاي لاتين را شايد بتوان تنها منطقه‌اي دانست كه طعم تلخ مداخله و استعمار را بهتر از هر نقطه ديگر جهان چشيده است. اصرار ورزيدن به مفهوم «تسخير قاره آمريكا» به جاي «كشف آمريكا»، پايه‌اي‌ترين گفتماني است كه ساكنين اين منطقه در دفاع و صيانت از هويت خود در برابر هجوم استعمارگران غربي به آن تاكيد دارند. چنان كه رئيس‌جمهوري مكزيك گفت: مكزيك، نه مستعمره چين است، نه روسيه و نه ايالات متحده. مكزيك كشوري آزاد و مستقل است. اين موضع مكزيك در قبال روسيه و حتي چين و ايالات متحده است. ما مي‌خواهيم كه استقلال كشورها رعايت شود.
در كمتر از ۲۴ ساعت گذشته، دو خبر از برزيل مرتبط با تحولات اوكراين منتشر شده است. «ژائير بولسونارو رئيس‌جمهوري برزيل اعلام كرد اين كشور در مراحل پاياني امضاي توافقنامه با روسيه براي خريد گازوئيل ارزان از مسكو است و پوتين به بولسونارو وعده ارسال منظم كودهاي كشاورزي به برزيل را داده است»، «ژائير بولسونارو رئيس‌جمهوري راست افراطي برزيل اعلام كرد قصد دارد دوشنبه آينده با ولوديمير زلنسكي همتاي اوكرايني خود، تلفني گفت‌گو كند». به نوشته خبرگزاري افه، از زمان شروع جنگ، بولسونارو از محكوم كردن حملات روسيه به خاك اوكراين اجتناب كرده و موضع «بي‌طرفانه» در قبال اين درگيري را حفظ كرده است. وي همچنين نه تنها به تحريم‌هاي اقتصادي غرب عليه روسيه نپيوسته بلكه آن‌ها را مورد انتقاد قرار داده است. موضع روشن برزيل به عنوان اقتصاد نخست آمريكاي لاتين كه در جمع اعضاي گروه اقتصادهاي نوظهور «بريكس» در كنار چين و روسيه قرار دارد نيز مويد آن است كه نه تنها تلاش آمريكا براي منزوي كردن روسيه شكست خورده بلكه همكاري برازيليا با مسكو را تقويت كرده است. در حالي كه اتحاديه اروپا و آمريكا واردات هيدروكربن‌ها از روسيه را كاهش مي‌دهند، دولت برزيل با محاسبه هزينه- فايده، توافق خريد گازوئيل «ارزان‌تر» از روسيه را «تقريبا بسته است».
دولت مكزيك نيز رويه مشابهي در پيش گرفته و «آندرس مانوئل لوپز اوبرادور» رئيس‌جمهوري اين كشور بارها تاكيد كرده است «برنامه‌اي براي تحريم روسيه و ارسال سلاح به اوكراين ندارد». اينكه اوبرادور در سال‌هاي اخير روابط مطلوب خود با قدرت‌هاي جهان، از دونالد ترامپ و جو بايدن در آمريكا گرفته تا شي جين پينگ در چين و ولاديمير پوتين در روسيه را حفظ كرده است، نشان مي‌دهد درك روشني از گذار جهان به سمت نظام احتمالا چندقطبي به عنوان مرجع در دستوركار دولت مكزيك قرار گرفته است. «ما براي رئيس‌جمهوري چين، رئيس‌جمهوري روسيه، بايدن در ايالات متحده احترام قائل هستيم و من تكرار مي‌كنم كه مكزيك به همه مردم و همه دولت‌ها احترام مي‌گذارد» (اظهارنظرهاي اوبرادور/ ۳۰ مارس).
«سانتياگو كافيِرو» وزير امور خارجه آرژانتين نيز در مصاحبه با خبرگزاري رسمي اين كشور، «تِلام» با تاكيد بر اينكه پيشنهاد آرژانتين، «بازگشت به گفت‌وگو و آرام كردن اوضاع است»، گفت اعمال تحريم‌ها براي «تحميل صلح، گفت‌وگو و مذاكرات ديپلماتيك، مثمرثمر نيست». وي همچنين يادآور شد «آرژانتين چارچوب نظارتي براي ايجاد تحريم‌هاي يكجانبه ندارد» و در واقع «قانوني دارد كه از آن جلوگيري مي كند».
«كميسيون اقتصادي آمريكاي لاتين و كارائيب» (سپال) اخيرا هشدار داد پيامدهاي اقتصادي جنگ اوكراين، به ويژه افزايش قيمت انرژي و مواد غذايي، فقر در آمريكاي لاتين را به ۳۳.۷ درصد و فقر شديد را به ۱۴.۹ درصد در سال جاري ميلادي خواهد رساند كه نسبت به ۲۰۲۱، به ترتيب رشد ۱.۶ درصدي و ۱.۱ درصدي را نشان مي‌دهد. طبق پيش‌بيني سپال، پس از رشد اقتصادي ۶.۳ درصدي كه در سال ۲۰۲۱ ثبت شد، توليد ناخالص داخلي منطقه به رشد متوسط سالانه ۱.۸ درصد در سال ۲۰۲۲ خواهد رسيد. «برنامه جهاني غذا» پيش‌بيني كرده است، تنش جهاني بر سر دسترسي به غلات همچون گندم و ذرت در نتيجه جنگ اوكراين، به دليل وجود پاره‌اي عوامل در آمريكاي لاتين همچون نابرابري‌ها، عوامل اقليمي، چالش‌هاي سياسي و اجتماعي، اين منطقه را با خطر بحران حاد ناامني غذايي مواجه خواهد كرد.
به گفته دفتر منطقه اي فائو براي آمريكاي لاتين و كارائيب، با «جنگ اوكراين، قيمت نهاده هاي كليدي براي توليد غذا، مانند سوخت و كود، در حال افزايش است». به عنوان نمونه، آرژانتين و برزيل به شدت به كودهاي ارزان قيمت روسيه و بلاروس متكي هستند. علاوه بر اين، هزينه بالاتر و در دسترس بودن كمتر مواد غذايي، تأثير منفي بر چندين كشور واردكننده در منطقه، مانند كشورهاي حوزه كارائيب دارد. كارشناسان صندوق بين‌المللي پول نيز اخيرا هشدار دادند آمريكاي لاتين اگر چه به دليل وسعت بازارهايش يكي از رقابتي‌ترين مناطق جهان محسوب مي شود، اما اين منطقه به دليل درگيري بين روسيه و اوكراين با فشارهاي تورمي بالايي مواجه است كه باعث ايجاد مجموعه‌اي از پيامدهاي سياسي، اقتصادي و اجتماعي در سراسر جهان شده است. «دپارتمان آمريكاي صندوق بين المللي پول» هشدار داد پنج اقتصاد بزرگ منطقه يعني مكزيك، برزيل، شيلي، كلمبيا و پرو بالاترين سطح تورم را در ۱۵ سال گذشته ثبت كرده‌اند. مكزيك در ماه مارس به نرخ تورم سالانه ۷.۴۵ درصد رسيد كه بالاترين سطح از سال ۲۰۰۱ ميلادي است. طبق آمار رسمي، نرخ فقر در اين كشور آمريكاي شمالي به ۳۷ درصد از جمعيت آن مي‌رسد.
ژئوپليتيك آمريكاي لاتين؛ وسوسه روسيه و اوكراين براي يارگيري
تارنماي شبكه تلويزيوني تله‌سور در گزارشي با اشاره به تلاش‌هاي مسكو براي نفوذ در آمريكاي لاتين نوشت: مسكو از راه‌هاي مختلف به اين منطقه نزديك شده است؛ در طول شيوع ويروس كرونا و زماني كه كشورهاي ثروتمند، واكسن‌ها را به انحصار خود درآوردند، واكسن اسپوتنيك روسيه نخستين واكسني بود كه به آرژانتين، بوليوي، نيكاراگوئه، ونزوئلا و پاراگوئه رسيد. در بُعد ژئوپليتيكي نيز پوتين سال‌هاست كه در حمايت سياسي و ديپلماتيك از دولت‌هاي تحريم‌شده منطقه توسط واشنگتن مانند ونزوئلا، كوبا و نيكاراگوئه گام برداشته است.
كمتر از دو ماه از آغاز جنگ اوكراين گذشته بود كه «الكساندر سچتينين»، مدير بخش آمريكاي لاتين وزارت خارجه روسيه با تاكيد بر اينكه شركاي روسيه در آمريكاي لاتين به سياست تحريم‌هاي غرب نپيوسته‌اند، گفت: روسيه آماده گسترش همكاري با كشورهاي آمريكاي لاتين در مواجهه با خروج شركت‌هاي اروپايي و آمريكايي از خاك خود است.
به اين ترتيب، گستره پهناور آمريكاي لاتين با در نظر گرفتن اهميت ژئوپليتيكي و ظرفيت‌هاي بي‌شمار اقتصادي و تجاري در حالي به يكي از مناطق هدف توسعه قلمرو نفوذ روسيه تبديل شده است كه اوكراين نيز از پاي ننشسته و جلب حمايت حداكثري كشورهاي منطقه از طرف اوكراين نيز مشهود بوده است.
كمتر از دو هفته پس از گفت‌وگوي زلنسكي با روساي جمهوري اكوادور و گواتمالا، خبرها از گفت‌وگوي رئيس دولت اوكراين با روساي جمهوري آرژانتين و شيلي منتشر شد. در تازه‌ترين مورد، رئيس‌جمهوري برزيل از گفت‌وگوي تلفني با زلنسكي در دوشنبه آينده خبر داده است. زلنسكي پس از مكالمه با رهبران آرژانتين و شيلي در صفحه اجتماعي‌اش نوشت: من به برقراري روابط با آمريكاي لاتين كه يك منطقه مهم است ادامه مي‌دهم.
رئيس‌جمهوري آرژانتين كه رياست كنوني «جامعه كشورهاي آمريكاي لاتين و كشورهاي عضو كارائيب» را برعهده دارد در اين مكالمه به زلنسكي گفت: آمريكاي لاتين قاره صلح است و استفاده از زور را رد كرده و به دنبال مذاكره براي حل درگيري‌ها است.
آمريكاي لاتين مي‌تواند به يكي از اركان نظم نوين جهاني تبديل شود؟
برآيند اظهارنظرها، واكنش‌ها و اقدامات آمريكاي لاتين در قبال جنگ اوكراين نشان مي‌دهد كه اين منطقه با در پيش گرفتن موضعي صلح‌طلبانه در تلاش است تا با تاكيد مداوم بر ضرورت دستيابي به توافق و راهكاري مسالمت‌آميز، گام به گام با تحولات اوكراين پيش رفته و منطبق با ظرفيت‌ها و چالش‌هاي موجود، زمينه براي كمترين آسيب و بيشترين منفعت را فراهم كند. اينطور به نظر مي‌رسد كه آمريكاي لاتين كه به «حياط خلوت» آمريكا شهره بود، روز به روز بيشتر از عمل به فرامين و اقدام در چارچوب مطالبات آمريكا دور شده و در مقابل، اروپا وادار شده تا به ورطه جدي جنگ كشيده شود. در نگاهي واقع‌بينانه، آمريكاي لاتين قطعا به دنبال رويارويي با آمريكا نيست اما به نظر مي‌رسد كه سرشاخ شدن با روسيه منطبق با سياست‌هاي آمريكا و اروپا نيز از دستور كار دولت‌هاي منطقه خارج شده است.
«ويكتور كورونلي» سفير روسيه در مكزيك به تازگي گفت به رغم تلاش آمريكا براي ديكته كردن سياست‌هاي خود مطابق دكترين مونرو، آمريكاي لاتين مي‌تواند به يكي از ستون‌هاي نظم نوين جهاني تبديل شود. وي تصريح كرد: آمريكاي لاتين اين فرصت را دارد كه خود را به عنوان يكي از اركان نظم جهاني آينده و قدرتي كه صداي آن در عرصه بين‌المللي شنيده مي‌شود، تثبيت كند.
آمريكا اگر چه اعمال دكترين مونرو و تز سنتي جنگ سرد عليه آمريكاي لاتين را در سر مي‌پروراند اما موضع‌گيري‌هاي اخير رهبران آمريكاي لاتين در مناسبات مستقل با هر كشوري كه باري از دوش توسعه‌نيافتگي اين منطقه سبك‌تر كند، سوار شدن دولت‌ها بر موج چندقطبي شدن و انقضاي هژموني را نشان مي‌دهد.
تارنماي اسپانيايي بي‌بي‌سي در گزارشي نوشت: بسياري همچنان اصرار دارند آمريكاي لاتين را «حياط خلوت» آمريكا بخوانند اما حقيقت اين است كه مواضع اين كشورها در برابر تهاجم روسيه به اوكراين نشان مي‌دهد كه واشنگتن از اعمال هژموني مطلق در قبال اين منطقه فاصله دارد.
التعليقات