واكاوي طرح آمريكا براي ايجاد منطقه امن در شمال سوريه
مقدمه
دونالد ترامپ، رئيس‌جمهور آمريكا، در 13 ژانويه 2019، بعد از تماس تلفني با رجب طيب اردوغان، در توئيتي از ضرورت تشكيل منطقهاي امن در نوار شمالي شرق فرات خبر داد. براساس مطالب ضدونقيض منتشرشده، عرض اين منطقه حدود 32 كيلومتر و طول آن 460 كيلومتر است. اگر منطقه امن پيشنهادي ترامپ عملياتي شود، سرتاسر نوار شمالي سوريه، خارج از كنترل نظام اين كشور خواهد بود و ازسوي‌ديگر، عرصه براي تداوم حضور آمريكا به شيوه‌هاي مختلف در بحران سوريه نيز تنگ خواهد شد.
منطقه امن در سوريه يكي از مباحث قديمي بحران سوريه است كه تقريباً از ابتداي بحران سوريه ازسوي دولت‌هاي تركيه، عربستان سعودي، فرانسه و برخي از مقامات جمهوري‌خواه آمريكا همچون سناتور مك‌كين به بهانه حمايت از آوارگان و مردم غيرنظامي مطرح شده، ولي درواقع هدف اكثر مطرح‌كنندگان اين طرح تضعيف نظام سوريه بوده است. دستگاه سياست خارجي اوباما به دلايل مختلف از اين امر سر باز مي‌زد. از دلايل اين امر مي‌توان به ناكارآمدي منطقه امن و نيز ايجاد فضا براي گسترش اقدامات گروه‌هاي تكفيري همچون گروه داعش و فتح الشام اشاره كرد؛ اما علت اصلي موافقت نكردنِ دولت اوباما با منطقه امن، واقعيت‌هاي سياسي و ميداني بود كه ايالات متحده آمريكا با توجه به آن در اجراي اين سياست ترديدهاي جدي داشت.
به‌نظر مي‌رسد اهداف اعلامي آمريكا از ايجاد منطقه امن با همكاري متحدانش براي حفاظت از پناه‌جويان و آوارگان و نيروهاي كرد، پوششي براي اهداف اصلي اين كشور در بحران سوريه باشد كه مهم‌ترين آنها عبارت‌اند از:
1. مقامات آمريكايي به‌خوبي مي‌دانند كه با خروج نيروهاي آمريكايي از شرق فرات، نظام سوريه و روسيه خلأ قدرت را در اين منطقه پر خواهند كرد؛ درنتيجه، براي جلوگيري از اين امر سعي دارند با بهانه‌هاي مختلف همچون منطقه امن، حضور خود را در معادلات بحران سوريه با حداقل نيرو و هزينه حفظ كنند.
2. آمريكا قصد دارد با برقراري رژيمي همچون منطقه امن، متحد استراتژيكش يعني تركيه را در بحران سوريه تقويت كند تا به اين وسيله مانع از تسلط روس‌ها در اين منطقه شود.
3. مطرح شدن منطقه امن، فضايي را براي تداوم بقاي گروه‌هاي كرد و عرب نزديك به آمريكا در اين مناطق مهيا مي‌كند. دراين‌صورت، آمريكا تا زماني كه منافع آن در اين منطقه تأمين نشود مي‌تواند به‌وسيله اين گروه‌ها همچنان بحران سوريه را پويا نگه دارد.
4. به‌دليل مخالفت اكثر بازيگران فعال در عرصه بحران سوريه با ايجاد منطقه امن، مطرح كردن چنين مباحثي زمينه را براي باقي ماندن آمريكا در فضاي سياسي بحران سوريه فراهم مي‌كند و اين كشور مي‌تواند همچنان نقش بازيگر فعالي را در مذاكرات و روندهاي حاكم بر حل بحران سوريه داشته باشد.
5. دونالد ترامپ در جريان رقابت‌هاي انتخاباتي وعده‌هاي مختلفي مي‌داد؛ براي مثال، درمورد سوريه ايجاد منطقه امن را وعده داده بود و ترامپ تاكنون نشان داده است كه سعي دارد وعده‌هاي خود را هرچند به‌صورت اعلامي اجرا كند.
طرح آمريكايي منطقه امن و بازيگران بحران سوريه
با توجه به مطرح شدن منطقه امن در شرق فرات، هريك از بازيگران فعال در عرصه بحران سوريه مواضع و اهدافي را درقبال اين موضوع دنبال مي‌كنند كه مي‌توان آنها را اين‌گونه بيان كرد:
1. نظام سوريه: با توجه به اينكه طرح ايجاد منطقه امن در شمال سوريه، مانع جدي‌اي بر سر راه اهداف نظام سوريه در اعاده حاكميت بر كل سرزمين سوريه و همچنين مبارزه با تروريسم است به‌نظر مي‌رسد اين نظام با اين طرح و طرح‌هاي اينچنيني مخالف باشد.
2. كردهاي سوريه: براساس اعلام رسانه‌ها، برخي از رهبران كردهاي سوريه مخالفت خود را با ايجاد منطقه امن اعلام كرده‌اند كه به‌نظر مي‌رسد كردهاي سوريه ايجاد منطقه امن را در راستاي اهداف تركيه مي‌دانند كه طرحي براي تضعيف بيش‌ازپيش كردها در شمال سوريه است. گويا كردها بعد از اعلام خروج نيروهاي آمريكايي از سوريه، اعتماد خود را به آمريكا ازدست داده‌اند و اين طرح و طرح‌هاي اينچنيني كه حتي ظاهر حمايت از كردها را داشته باشد نمي‌تواند اعتمادشان را جلب كند.
3. عرب‌هاي ساكن در شرق فرات: موضع‌گيري عرب‌هاي ساكن در شرق فرات درمورد ايجاد منطقه امن، بستگي به موضع‌گيري‌هاي سران قبايل و عشاير آنها دارد كه برخي همسو با تركيه و برخي همسو نظام سوريه هستند؛ اما به‌نظر مي‌رسد اكثر عرب‌هاي ساكن در شرق فرات با ايجاد منطقه امن تحت‌نظر آمريكا مخالف‌اند؛ زيرا ايشان خود را قرباني طرح‌هاي آمريكايي همچون تسلط كردها بر عرب‌ها و همچنين تداوم‌بخشي به بحران در اين مناطق مي‌دانند.
4. روسيه: اگرچه روسيه به‌طور رسمي با طرح ايجاد منطقه امن مخالفت نكرده، با توجه به راهبردهايش در بحران سوريه، همچون اعاده حاكميت نظام سوريه بر كل اين كشور و همچنين كم كردن نقش آمريكا در عرصه اين بحران به‌نظر مي‌رسد با اين طرح مخالف باشد؛ ولي به‌دليل اينكه تركيه نيز در اين روند داراي منافع است و اين كشور مبناي سياست كنوني خود را بر همكاري با تركيه قرار داده است سعي دارد ازطريق ديپلماسي اين موضوع را مديريت نمايد، همان‌طور كه پوتين و اردوغان در مذاكرات اخيرشان در مسكو در 23 ژانويه 2019 سعي كردند راه‌حلي در اين باب بيابند.
5. تركيه: تركيه همواره از ايجاد منطقه امن با مديريت خود حمايت كرده، ولي به‌دليل مشخص نبودن ابعاد منطقه امن مطرح‌شده ازسوي آمريكا، درمورد آن ترديدهايي دارد. دراين‌راستا، خواهان مذاكرات بيشتر با آمريكا درخصوص اين طرح است. به‌نظر مي‌رسد آمريكايي‌ها درصدد انتقال اين پيام به ترك‌ها هستند كه آمريكا درپي رفع نگراني امنيتي تركيه از ناحيه كردهاي سوريه و مشخصاً حزب اتحاد دموكراتيك كردستان سوريه (پ‌ي‌د) است كه ارتباطاتي ايدئولوژيك و نظامي با حزب كارگران كردستان تركيه (پ‌ك‌ك) دارد. واشينگتن در شرايطي اين طرح را ارائه كرد كه آنكارا پيوسته از ضرورت حمله به اين گروه و شاخه نظامي‌اش در سوريه سخن مي‌گويد.
درهرصورت، در شرايط كنوني، تركيه با ابراز ترديدهايي از اين طرح آمريكا استقبال كرده و گفته كه اين طرح از ابتدا پيشنهاد خود آنكارا بوده است. با گذشت حدود دو سال از بحران سوريه، تركيه تشكيل منطقهاي امن در نوار شمالي غرب فرات ـ حدفاصل اعزاز تا جرابلس ـ را پيشنهاد داد و البته موفق شد با حمله نظامي به سوريه، اين طرح خود را روي زمين محقق سازد و بعدها اين منطقه را تا عفرين گسترش دهد. گفتني است ترك‌ها به‌دليل حضور در روند آستانه و مذاكرات خود با جمهوري اسلامي ايران و روسيه سعي دارند در اين مورد، مذاكرات خود را در اين روند نيز تداوم ببخشند.
به‌نظر مي‌رسد دولت تركيه دو نگراني عمده درخصوص بحران سوريه دارد: نخست، قدرت‌يابي كردها در شمال سوريه كه زمينه بحران‌آفريني در داخل تركيه ميشود و دوم، تضعيف نيروهاي همسو با اين كشور در روندهاي حل بحران سوريه كه مي‌توانند در آينده سياسي سوريه منافع تركيه را تأمين كنند. با خروج نيروهاي آمريكايي از شرق فرات نگراني‌هاي تركيه تاحدودي از موضوع كردي كاسته شده، اما تركيه نگران است كه با احياء حاكميت نظام سوريه در اين مناطق، كردها به ابزاري به دست نظام سوريه براي تحت‌فشار قرار دادن اين كشور تبديل شوند و ازسوي‌ديگر، نظام سوريه به قلع‌وقمع كردن نيروهاي معارض همسو با تركيه اقدام كند كه اين امر زمينه‌ساز افزايش آوارگان سوري و ازبين رفتن دستاوردهاي و سرمايه‌گذاري‌هاي تركيه روي گروه‌هاي معارض ميشود. به‌نظر مي‌رسد ترك‌ها به‌خوبي مي‌دانند با توجه به شرايط جديد سياسي و ميداني اين امر نيازمند رايزني‌ها و مذاكرات گسترده با آمريكايي‌ها ازيك‌طرف و روس‌ها، سوري‌ها و ايراني‌ها ازطرف‌ديگر است؛ به‌همين‌دليل، فضاي مذاكره را با تمام طرف‌ها حفظ مي‌كنند.
6. جمهوري اسلامي ايران: اگرچه جمهوري اسلامي ايران معتقد به گفتگوهاي منطقهاي بر سر موضوعات بحران سوريه است و در روند آستانه نيز نقش فعالي دارد، همواره بر مبارزه با تروريسم و حفظ حاكميت و تماميت ارضي سوريه تأكيد مي‌كند و مخالف هرگونه اقدامي است كه خللي در اين روند به‌وجود آورد. دراين‌راستا، جمهوري اسلامي ايران با ايجاد منطقه امن توسط هر طرفي نظير تركيه يا آمريكا مخالف است و اين امر را خللي در روند مبارزه با تروريسم و احياء حاكميت نظام سوريه مي‌داند.
امكان‌سنجي ايجاد منطقه امن در شمال سوريه
درمورد امكان‌سنجي تحقق طرح آمريكايي منطقه امن در شرق فرات مي‌توان گفت نظام سوريه در بحران هفت‌ساله اين كشور نشان داده است كه اهتمام ويژه‌اي به بازگرداني حاكميت و كنترل خود بر تمام مناطق كشور دارد و خواهان بازگرداندن كل سرزمين سوريه به دامن حاكميت اين كشور، چه ازطريق توافق و چه ازطريق اقدام نظامي است. اين مسئله موجب شده است كه آمريكايي‌ها و ترك‌ها به اين نتيجه برسند كه در آينده نزديك، مسئله ادلب حل‌وفصل خواهد شد و بعد از آن، توجه ويژه نظام سوريه به شرق فرات خواهد بود؛ به‌همين‌دليل، اين كشورها با گسترش ژئوپليتيك اقداماتشان، سعي در حفظ بازيگري خود در شمال سوريه و شرق فرات دارند كه از حذف شدنشان در تحولات آتي سوريه جلوگيري كنند. به‌دليل اينكه آمريكا و تركيه و همچنين گروه‌هاي همسو با تركيه و غرب با ايجاد منطقه امن موافق هستند ممكن است بخش‌هايي از اين طرح محقق شود، ولي ميزان و ابعاد آن بستگي به نقش‌آفريني سياسي و ميداني نظام سوريه و ديپلماسي فعال روسيه و ايران دارد.
موانع پيشِ روي ايجاد منطقه امن در شمال سوريه
اجراي كامل طرح آمريكايي ايجاد منطقه امن در شمال سوريه با موانعي روبه‌روست كه مهم‌ترين آنها عبارت‌اند از:
1. اهداف متعارض حاميان طرح منطقه امن: يكي از موانع جدي اجراي طرح منطقه امن در شمال سوريه اختلاف‌نظر ايالات متحده آمريكا و تركيه در اهداف و نحوه اجراي اين طرح است؛ براي مثال، ترك‌ها خواستار ايجاد منطقه امن به‌عنوان مقدمه‌اي براي كاهش تهديد كردي و حفظ نيروهاي همسو با خود هستند، درحالي‌كه يكي از مهم‌ترين راهبردهاي آمريكا در ايجاد منطقه امن، تضعيف محور مقاومت، حمايت از كردها و كاهش بحران آوارگان است. گفتني است در چند سال اخير، سياست خارجي ايالات متحده آمريكا در بحران سوريه مبتني‌بر تقويت كردها بوده است كه اين امر نقطه آغاز اختلافات تركيه با آمريكا محسوب ميشود. به‌نظر مي‌رسد مسئله كردي مانع و مخل جدي در اجراي اين طرح است.
2. نبودِ طرح روشن و مشخص براي اجراي منطقه امن: از آغاز بحران سوريه تاكنون، طرح‌هاي مختلفي براي اعمال منطقه امن مطرح شده است و برخي از آنها مخصوصاً طرح ترك‌ها به شكل محدودي در غرب فرات در شمال سوريه اجرايي شده است؛ ولي چيزي كه مشخص است اينكه تاكنون طرح روشن و مشخصي كه مورد توافق طرف‌ها باشد وجود نداشته و اين امر يكي از موانع اجراي اين طرح است.
3. توافقات اخير ميان طرف‌هاي درگير و قدرت‌هاي منطقهاي و بين‌المللي: با توجه به مذاكرات آستانه و توافقاتي كه بين شركت‌كنندگان آن درمورد آينده بحران سوريه صورت گرفته و همين‌طور اين مسئله كه روس‌ها بارها اعلام كرده‌اند كه با هرگونه طرحي كه زمينه‌ساز ايجاد منطقه امن در سوريه باشد مخالف‌اند، اجراي اين طرح با مانع جدي‌اي روبه‌روست.
پيامدهاي احتمالي ايجاد منطقه امن
درمورد پيامدهاي تحقق طرح آمريكايي ايجاد منطقه امن در شمال سوريه مي‌توان موارد زير را عنوان كرد:
- طولاني شدن بحران سوريه: با توجه به پيروزي‌هاي ارتش سوريه و نيروهاي مقاومت در بيشتر مناطق سوريه، پيروزي ارتش و نيروهاي مردمي در عراق بر گروه‌هاي تكفيري، اميدهايي براي پايان يافتن بحران سوريه و همچنين تضعيف بيش‌ازپيش گروه‌هاي تروريستي و تكفيري ايجاد شده است. هرگونه تغيير و تحول در شرايط كنوني ميداني و سياسي موجب طولاني‌تر شدن بحران خواهد شد.
- افزايش تنش ميان بازيگران بحران سوريه: با توجه به مخالفت اكثر بازيگران بحران سوريه با طرح مزبور، شاهد افزايش تنش در عرصه اين بحران خواهيم بود كه با نظر به اوضاع پرتنش موجود در غرب آسيا، اين امر مشكلات اين منطقه را براي همه طرف‌ها بيش‌ازپيش خواهد كرد.
- افزايش تحركات گروه‌هاي تروريستي و تكفيري: با توجه به اينكه گروه‌هاي تروريستي و تكفيري فعال در سوريه اصلي‌ترين چالش بحران سوريه محسوب مي‌شوند و نظام سوريه با همكاري نيروهاي مقاومت جدي‌ترين مانع آنها به‌شمار مي‌رود، هرگونه اجراي طرحي كه نظام سوريه را در مواجهه با اين گروه‌ها ضعيف كند منجربه افزايش تحركات اين گروه‌ها و درنتيجه، تقويت آنها خواهد شد.
پيامدهاي احتمالي ايجاد منطقه امن براي محور مقاومت
درمورد پيامدهاي تحقق طرح آمريكايي ايجاد منطقه امن در شمال سوريه بر محور مقاومت مي‌توان موارد زير را عنوان كرد:
- يكي از اهداف آمريكا براي حضور در سوريه با هر عنوان و طرحي، تضعيف محور مقاومت است و تحقق اهداف اين طرح مي‌تواند براي محور مقاومت چالش‌آفرين باشد.
- ايجاد منطقه امن زمينه‌ساز طولاني‌تر شدن بحران سوريه ميشود كه اين امر نيز برخلاف اهداف محور مقاومت در پايان اين بحران است.
- طرح ايجاد منطقه امن موجب ايجاد اختلال در روند آستانه و ايجاد اختلاف ميان تركيه، روسيه و ايران ميشود و تضعيف روند آستانه با اهداف كلان محور مقاومت در حل‌وفصل بحران سوريه بدون حضور آمريكا در منطقه غرب آسيا درتضاد است.
جمع‌بندي و توصيه‌هاي راهبردي
در جمع‌بندي مطالب فوق مي‌توان گفت طرح آمريكايي ايجاد منطقه امن در شمال سوريه، تلاشي براي حفظ جايگاه آمريكا و متحدانش همچون تركيه و معارضان سوري در بحران سوريه و همين‌طور ايجاد اختلال در روند آستانه است. به‌غيراز تركيه، بقيه بازيگران همچون نظام سوريه، كردها، روسيه و جمهوري اسلامي ايران مخالف اين طرح هستند و اين طرح را زمينه تداوم بحران سوريه مي‌دانند. براي جلوگيري از تحقق اين طرح مي‌توان راه‌كارهايي را ارائه كرد كه مهم‌ترين آنها عبارت‌اند از:
- دستاوردهاي روند آستانه بسيار بيش از ناكامي‌هاي آن بوده است و به‌نظر مي‌رسد حفظ اين روند با توجه به تحولات سياسي و ميداني بحران سوريه و همچنين شرايط و معادلات منطقهاي و بين‌المللي ضروري است. جمهوري اسلامي ايران نيز در نقش يكي از اركان اين روند بايد با رصد دقيق چالش‌هاي پيشِ رو، ابتكاراتي را همسو با منافع كلي محور مقاومت ارائه كند.
- رصد دقيق تحركات سياسي و ميداني آمريكا و متحدانش در بحران سوريه به‌خصوص در شمال سوريه.
- تقويت نظامي ارتش سوريه و محور مقاومت در شمال سوريه مي‌تواند بخشي از طرح آمريكايي را با بن‌بست روبه‌رو كند.
- افزايش رايزني‌ها ميان جمهوري اسلامي ايران با تركيه براي برطرف كردن برخي از نگراني‌هاي اين كشور در شمال سوريه است.
- افزايش رايزني‌ها با كردها و اعراب ساكن در شمال سوريه براي دستيابي هرچه سريع‌تر به توافقات ملي براي يافتن راه‌حل سياسي بازگشت حاكميت نظام سوريه بر اراضي شمالي اين كشور.
التعليقات