ضرورت تشكيل كميسيون سه جانبه ايران- ارمنستان و چين

به موازات احداث خط راه آهن آستارا- آستارا كه در راستاي كريدور شمال- جنوب، سه كشور ايران، جمهوري آذربايجان و فدراسيون روسيه را به هم متصل مي كند و قطعه رشت- آستارا تنها بخش باقيمانده آن به شمار مي رود، طرح احداث خط راه­ آهن ايران- ارمنستان (موسوم به خط آهن جنوبي ارمنستان) به عنوان كريدور دوم ريلي ايران در قفقاز جنوبي در چند سال اخير همواره مطرح بوده است. شبكه ريلي ارمنستان كه در دوران اتحاد جماهير شوروي شكل گرفته است تا ايروان، پايتخت اين كشور را پوشش مي دهد و لذا مسير جنوبي ارمنستان از ايروان تا مِقري در مرز با ايران فاقد خط ريلي است. بايد توجه داشت كه ارمنستان كشوري محصور در خشكي است كه مرزهاش از طرف دو كشور همسايه يعني جمهوري آذربايجان و تركيه بسته شده است. راه آهن ارمنستان با آذربايجان از سال 1991 ميلادي و با تركيه از سال 1993 ميلادي مسدود است. به همين دليل، در حال حاضر تمامي فعاليت خطوط راه آهن از ارمنستان از طريق گرجستان صورت مي­گيرد. لذا  ايجاد خط راه آهن با ايران براي ارمنستان بسيار حائز اهميت است.  خط راه آهن ايران- ارمنستان به معني ايجاد ارتباط راه‌آهني ميان مناطق جنوبي، مركزي و شمالي ارمنستان است و با احداث خط راه آهن ايران- ارمنستان، اين كشور تبديل به كشوري ترانزيتي براي عبور كالاهاي ايراني به طرف بندر‌هاي پوتي و باتومي گرجستان خواهد شد كه حمل‌و نقل شمال ـ جنوب از طريق آن صورت خواهد گرفت. ضمن آن كه احداث و تكميل خط راه آهن ايران- ارمنستان تا حد بسيار قابل توجهي از ميزان وابستگي سنتي ارمنستان به شركت دولتي راه آهن روسيه خواهد كاست كه كاملاً در راستاي اهداف دولت نيكول پاشينيان است كه پس از وقوع تحولات اعتراضي و مردمي فراگير در آوريل و مي 2018 ميلادي درصدد توازن بخشي و تعادل بخشي به روابط ارمنستان و روسيه برآمده است.

     ايران و ارمنستان در سال 2007 (1387) در خصوص احداث خط راه آهن به توافق رسيدند و تفاهم­نامه اتصال ريلي ايران به ارمنستان در ٢٠ آبان ١٣٩٣ به امضا معاون وقت وزير حمل و نقل و ارتباطات ارمنستان و معاون وقت وزير راه و شهرسازي ايران رسيد. راه آهن ايران ـ ارمنستان، مرند را به مرز زميني دو كشور يعني نوردوزـ مِقري متصل مي‌كند كه طول آن بر اساس محاسبات اوليه در داخل مرزهاي ايران حدود 60 كيلومتر است و از نوردوز تا نخستين شبكه خطوط راه آهن در داخل كشور ارمنستان حدود 300 كيلومتر است. طبق اين طرح با احداث 60 كيلومتر خط راه آهن در سمت ايران ، خط راه آهن اين كشور از طريق جلفا به ارمنستان خواهد رسيد. خط راه آهن در طرف ارمنستان و از طريق مسير مقري ـ قافان ـ گوروس ـ جرموك ـ مارتوني ـ كامو ـ قاقارين از جنوب درياچه سوان ( گؤي‌گل) عبور خواهد كرد. ارزش اين پروژه 3ميليارد و 200 ميليون دلار ارزيابي شده است.

    با وجود مزيت ها و قابليت هاي ياد شده، احداث خط راه آهن ايران- ارمنستان با چالش ها و مشكلات متعددي مواجه است كه موجب عدم عملياتي شدن اين طرح شده است. با توجه به اقتصاد ضعيف و شكننده ارمنستان، مهم‌ترين مشكل در ساخت اين راه آهن پيدا كردن منابع مالي براي احداث آن در بخش ارمنستان است كه به حدود 2 ميليارد دلار سرمايه­گذاري نياز دارد و لذا اين كشور بدون جذب سرمايه گذاري عملاً هيچ گونه امكاني براي ورود به پروژه سنگيني چون خط راه آهن ايران- ارمنستان را ندارد. ضمن آن كه ارمنستان كشوري كوهستاني و صعب العبور است و همين موضوع موجب افزايش هزينه­هاي مالي طرح خط راه آهن ايران- ارمنستان شده است؛ به گونه­اي كه در مسير داخل ارمستان، نياز به احداث 86 پل ، 60 تونل و 27 ايستگاه خواهد بود.

   در اين بين، روسيه نيز به عنوان مهم ترين متحد راهبردي و شريك نخست اقتصادي ارمنستان، تمايل چنداني به اجراي خط راه آهن ايران- ارمنستان نشان نداده است و از طرق مختلف به ابراز مخالفت با اين طرح پرداخته است. نگراني اصلي روس ها، كاهش ميزان وابستگي ارمنستان به روسيه و نيز افزايش نفوذ اقتصادي و ارتباطي ايران در منطقه قفقاز در نتيجه احداث و تكميل خط راه آهن ايران- ارمنستان است.                  غير اقتصادي بودن، سودآور نبودن اين طرح، هزينه واقعي ٨ تا ١٠ ميليارد دلاري (بر خلاف برآورد هزينه ٣ ميليارد دلاري اعلام شده از سوي ايران و ارمنستان) و مقايسه اين طرح ريلي با خط لوله گاز نابوكو از جمله محورهاي اصلي انتقادات و تبليغات طرف روسي در قبال طرح خط راه آهن ايران- ارمنستان به شمار مي رود.  

ولاديمير يوكونين رئيس شبكه ريلي دولتي «آر‌ زد ‌اچ دي» روسيه كه مديريت خطوط آهن قفقاز جنوبي را بر عهده دارد و در خطوط آهن ارمنستان فعاليت مي‌كند، در رابطه با خط راه آهن ايران- ارمنستان اظهار داشته است كه اين خط آهن از نظر اقتصادي ارزشي ندارد و به مانند اين است كه پنجره اي را در ديوار همسايه تان باز كنيد.

   با توجه به عدم تمايل و مخالفت روسيه به سرمايه­گذاري و عملياتي شدن خط راه آهن ايران- ارمنستان و نيز عدم تمايل طرف ­هاي اروپايي و آمريكايي به دليل حضور ايران در يك طرف اين طرح مواصلاتي به ويژه در شرايط تحريم سال­ هاي اخير، ارمنستان نيازمند يك سرمايه­گذار خارجي قدرتمند براي اجراي طرح خط راه آهن ايران- ارمنستان بوده است. از منظر ارمنستان، كشور چين به دليل برخورداري از حجم بالاي سرمايه، تمايل شديد اين كشور به گسترش حوزه­هاي نفوذ اقتصادي و انجام سرمايه­گذاري خارجي، ورود فعالانه اقتصادي و تجاري به منطقه قفقاز، روابط نزديك سياسي و اقتصادي با جمهوري اسلامي ايران و تخصص و فناوري بالا در احداث خطوط ريلي و قطارهاي پرسرعت و نيز طرح در دست اجراي يك كمربند- يك راه (طرح راه ابريشم) بهترين گزينه براي حضور در خط راه آهن ايران- ارمنستان و تامين هزينه مالي سنگين ٢ ميليارد دلاري اجراي اين طرح است. در راستاي ترغيب مقامات چيني براي ورود به طرح خط راه آهن ايران- ارمنستان، طي سال هاي اخير، تماس ها و مذاكرات متعددي نيز بين طرف هاي ارمني و چيني صورت گرفته است. سفر سرژ سارگسيان، رئيس جمهور سابق ارمنستان به پكن در ٢٨ مارس ٢٠١٥ ميلادي، ديدار هويك آبراهاميان، نخست­وزير سابق ارمنستان از چين در سپتامبر ٢٠١٥ ميلادي و ديدار نيكول پاشينيان، نخست وزير ارمنستان با شي جي پينگ در پكن در 14 مي 2019 ميلادي از جمله موارد شايان توجه به شمار             مي رود. با اين وجود، طرف چيني تاكنون به درخواست طرف ارمني پاسخ مثبت و قطعي نداده است و در مقابل، از اجراي اين طرح حمايت نموده و اعلام نموده  كه ابعاد اين طرح در دست مطالعه و بررسي است.

منافع سياسي، اقتصادي و راهبردي ايران در منطقه قفقاز اقتضا مي­كند پروژه ساخت راه آهن ايران و ارمنستان به مرحله عملياتي و اجرايي برسد. ارمنستان به دليل سطح پايين قدرت سياسي و اقتصادي، فاقد توانايي لازم براي چانه­زني و ترغيب مقامات چيني براي ورود و سرمايه­گذاري اقتصادي در پروژه ساخت راه آهن ايران و ارمنستان است. لذا منافع ايران اقتضا مي­كند كه طرف چيني را ترغيب و تشويق به ورود به اين طرح كند. ايران داراي روابط نزديك سياسي و اقتصادي با هر دو كشور چين و ارمنستان است و از ظرفيت خوبي براي نزديكي دو طرف به يكديگر برخوردار است. تشكيل يك كميسيون سه جانبه ميان ايران، ارمنستان و چين براي مطالعه و هدايت سرمايه­گذاري در پروژه ساخت راه آهن ايران و ارمنستان مي­تواند در دستور كار قرار گيرد و به منظور ترغيب هر چه بيشتر طرف چيني براي ورود به اين طرح، پروژه ساخت راه آهن ايران و ارمنستان مي­تواند در راستاي طرح راه ابريشم مورد نظر چين مطرح شود و اين خط راه آهن به عنوان بخشي از مسير زميني شبكه ره ابريشم چين نگريسته شود.

      خط راه آهن ايران و ارمنستان را بايد فراتر از روابط دو جانبه دو كشور مورد ارزيابي و توجه قرار داد.     با توجه به عدم مرز زميني مشترك ميان ايران و گرجستان، خط راه آهن ايران و ارمنستان موجب خواهد شد حجم رابطه تجاري ـ اقتصادي با گرجستان نيز افزايش يابد. با ادامه راه آهن ايران و ارمنستان به گرجستان و اتصال آن به درياي سياه، امكان اتصال خطوط ريلي ايران به بلغارستان مهيا مي شود و حتي اگر روابط ارمنستان و تركيه مجددا برقرار شود و مرز ارمنستان ـ تركيه هم باز شود ، باز هم راه آهن ايران ـ ارمنستان اهميت خود را خواهد داشت و از اين طرق ارمنستان همچنان در مدار سياست خارجي و اقتصادي ايران باقي خواهد ماند. وجود منطقه آزاد ارس در ايران و منطقه آزاد مِقري در ارمنستان نيز فضاي مناسبي را براي بهره مندي حداكثري از اين خط ريلي فراهم مي كند. ضمن آن كه پروژه ساخت راه آهن ايران و ارمنستان موجب اتصال ريلي ايران به اتحاديه اقتصادي اوراسيا خواهد شد كه توافقنامه هاي همكاري گمرگي نيز بين ايران و اتحاديه امضاء شده و به تصويب مجلس شوراي اسلامي نيز رسيده است. لذا مجموع اين شرايط ايجاب مي كند كه با تشكيل كميسيون سه جانبه ايران- ارمنستان- چين، نگاه جدي تري به اين طرح مهم ترانزيتي به عنوان كريدور دوم ريلي ايران در منطقه قفقاز جنوبي صورت گيرد.