سفر بن سلمان به پاكستان و پيامدهاي آن براي جمهوري اسلامي ايران
مقدمه
وليعهد عربستان در سفري ازپيش اعلام‌شده و با يك روز تأخير، در 17 فوريه، وارد پايگاه هوايي «نور خان» شد. رسانه‌هاي پاكستان درحالي‌كه محمد بن سلمان در مقام وزير دفاع عربستان بارها از پاكستان بازديد كرده، سفر وليعهد سعودي را «تاريخي» توصيف كرده‌اند؛ زيرا نخستين‌بار است كه وي در مقام وليعهد از پاكستان ديدار مي‌كند. در شرايطي كه دولت اسلام‌آباد براي تأمين هزينه‌ها و حتي حقوق كارمندان خودش با مشكل جدي روبه‌روست، عمران خان و ارتش پاكستان براي بن سلمان سنگ‌تمام گذاشتند و استقبالي بي‌نظير و البته پرهزينه از او و حدود 1100 نفر از همراهانش به‌عمل آوردند؛ ازجمله: شش جنگنده نيروي هوايي اين كشور هواپيماي حامل وليعهد سعودي را از بدو ورود به حريم هوايي پاكستان اسكورت كردند؛ نخست‌وزير پاكستان شخصاً رانندگي خودروي حامل بن سلمان از فرودگاه نظامي تا اسلام‌آباد را برعهده گرفت؛ حتي گفته مي‌شود كه بن سلمان به درخواست عمران خان در منزل وي، در حومه پايتخت پاكستان مستقر شد؛ دولت پاكستان روز ورود وليعهد سعودي را در اسلام‌آباد و راولپندي (مقر ستاد ارتش و آي‌اس‌آي) تعطيل رسمي اعلام كرد و پليس و نيروهاي امنيتي پاكستان، اتوبان پرتردد بين اين دو شهر را ـ به گفته آنها ـ به «دلايل امنيتي» مسدود كردند.
درهمين‌حال، سازمان اطلاعات پاكستان تمهيدات امنيتي ويژه‌اي را در طول سفر دو روزه وليعهد سعودي درنظر گرفت كه كم‌سابقه بود؛ ازجمله: دو هزار نيروي امنيتي را براي حفاظت از وي گماشت؛ به 130 نفر از محافظان سلطنتي و همچنين تيم حفاظتي بن سلمان اجازه داد پيش از ورود او در پايتخت و ساير نقاط پاكستان مستقر شوند و به بهانه تأمين رفاه و امنيت وليعهد عربستان، تحركات ضدسعودي در پاكستان را تحت‌نظر بگيرند. دراين‌ميان، بيشترين حساسيت سازمان اطلاعات پاكستان و دولت عمران خان روي جامعه شيعيان پاكستاني بوده است كه دست‌كم بيست درصد از جمعيت بيست ميليوني پاكستان را تشكيل داده‌اند. بيانيه تهديدآميز وزارت كشور پاكستان دو روز پيش از سفر بن سلمان به اين كشور كه در آن، دو گروه بزرگ شيعه پاكستاني (حزب وحدت مسلمين و دانشجويان اماميه) را به تلاش براي خرابكاري در جريان سفر او متهم نمود، و همچنين دستگيري شماري از جوانان شيعه در نقاط مختلف پاكستان در آستانه ديدار وليعهد سعودي ازسوي نيروهاي امنيتي پاكستاني، بخشي از خوش‌خدمتي‌هاي دولت عمران خان به ميهمان وهابي خويش و درراستاي تلاش مستمر مقامات اسلام‌آباد براي محدود كردن بيشتر دامنه نفوذ ايران در بدنه جامعه پاكستان، به‌خصوص بين شيعيان اين كشور ارزيابي مي‌شود.
در اين مقاله، ضمن بيان اهداف وليعهد سعودي از سفر به پاكستان و مجموعه حكومت اين كشور از ميزباني ويژه از بن سلمان، پيامدهاي اين موضوع به‌طور مشخص براي روابط حال و آينده همكاري‌هاي جمهوري اسلامي ايران و پاكستان بررسي و تحليل مي‌شود.
بن سلمان در پاكستان به‌دنبال چيست؟
1. پاكستان داراي حدود هزار كيلومتر مرز مشترك با جمهوري اسلامي ايران است. شايد مقامات سياسي و نظامي پاكستان درظاهر خواهان داشتن مرزهايي آرام و امن با ايران باشند، اما اين همه، داستان پاكستان و ايران نيست و نفوذ كشورهاي عرب حوزه خليج فارس، به‌خصوص سعوديها و تاحدودي اماراتي‌ها در بدنه حكومت پاكستان بيش از آن است كه تصور مي‌شود. استقرار و فعاليت عناصر اطلاعاتي و مبلغان وهابي سعودي در ايالت ناآرام بلوچستان پاكستان در پوشش كمك به تأمين امنيت پروژه‌هاي بزرگ نفت و گاز، پتروشيمي و استخراج معادن اين ايالت دركنار گسترش اسلام سعودي كه بن سلمان به‌شدت درپي محقق كردن اين دو هدف است، دو پيامد اصلي به‌دنبال خواهد داشت:
نخست، افزايش تلاش عربستان براي جاسوسي از مراكز نظامي و امنيتي ايران در استان سيستان و بلوچستان و رصد طرح‌هاي در دست اقدام نظامي و اقتصادي در جنوب‌شرقي ايران، به‌ويژه پروژه توسعه بندر استراتژيك چابهار ازجانب ايران با كمك مالي و فني هند.
دوم، گسترش افراط‌گرايي و افزايش شكاف مذهبي و قومي بين اكثريت بلوچ سني و اقليت شيعه سيستاني و ساير طوايف و گروه‌هاي قومي در مناطق سيستان و بلوچستان ازطريق بزرگنمايي و دامن زدن به برخي تبعيض‌ها يا ناكارآمدي‌هاي مديريتي و اجرايي در سطح اين استان با هدف تضعيف تدريجي علاقه بلوچ‌هاي سني اين منطقه به انقلاب و نظام جمهوري اسلامي و نيز ضربه زدن به وحدت ملي با تشويق آنها به تلاش جدا شدن از ايران. اين پروژه بلندمدت سال‌هاست ازسوي مثلث آمريكا ـ عربستان ـ رژيم صهيونيستي و با حمايت برخي نهادها و شخصيت‌هاي افراطي در حكومت پاكستان پيگيري مي‌شود. بخشي از اين مسئوليت شوم برعهده دانش‌آموختگان مدارس مذهبي فراواني است كه در نقاط مختلف پاكستان از سال‌ها پيش ازجانب احزاب و چهره‌هاي افراط‌گراي وهابي يا سلفي افراطي مانند دو شاخه اصلي حزب «جمعيت علماي اسلام»، يعني شاخه مولانا فضل‌الرحمن خليل و مولانا سميع الحق، با نظارت سازمان اطلاعات پاكستان و حمايت مالي و آموزشي شيوخ وهابي پاكستاني و عرب درس‌خوانده مدارس وهابي عربستان وابسته به آل سعود مشغول فعاليت هستند.
2. بن سلمان كه پس از آغاز كردن جنگ فرسايشي و بي‌نتيجه در يمن با شيعيان حوثي در سال 2014 و كشتار ده‌ها هزار غيرنظامي يمني طي پنج سال گذشته؛ همچنين سركوب و ترور مخالفان آل سعود در داخل و خارج از عربستان، به‌خصوص قتل فجيع جمال خاشقجي، روزنامه‌نگار منتقد وليعهد سعودي در استانبول و زنداني و شكنجه شديد فعالان زن عربستاني نزد افكار عمومي منطقه و جهان به‌تدريج منزوي شده است، در تلاش براي خروج از اين شرايط سعي كرد با انجام سفر دوره‌اي پرسروصدا به پاكستان، هند و چين، وجهه خودش و عربستان را نزد افكار عمومي منطقه و جهان تاحدودي ترميم كند. استقبال عالي دولت و ارتش پاكستان از بن سلمان و استقبال متعارف از او در دهلي نو و پكن نشان داد كه وليعهد سعودي در دستيابي به اين هدفش تاحدي موفق بوده و موفق شده است با نهايي كردن قراردادهاي بيست ميليارد دلاري با پاكستان، صد ميليارد دلاري با هند و 65 ميليارد دلاري با چين، دست‌كم ژست يك سرمايه‌گذار پولدار و ريسك‌پذير را به خود بگيرد.
3. اسلام‌آباد به‌شدت محتاج كمك مالي است. كشور يا نهادي كه بتواند چند ميليارد دلار به دولت و ارتش پاكستان به شكل وام بلندمدت يا بلاعوض يا مشاركت در زيرساخت‌هاي اين كشور سرمايه‌گذاري كلان نمايد، بي‌ترديد برگ برنده را در پاكستان دراختيار خواهد داشت. عربستان و امارات اكنون در رقابت با چين كه بزرگ‌ترين كشور سرمايه‌گذار و وام‌دهنده به اسلام‌آباد محسوب مي‌شود، سعي دارند كارت‌هاي برنده بيشتري را عرضه كنند.
اهداف پاكستان از ميزباني باشكوه از وليعهد عربستان
ولخرجي‌ها، تدابير امنيتي و استقبال باشكوه از كسي كه به‌سبب كشتار بي‌وقفه غيرنظاميان در جنگ يمن؛ محاصره دريايي، هوايي، زميني و تلاش براي به انزوا كشاندن قطر؛ كشتن فجيع جمال خاشقجي در تركيه و ساير مخالفان سياسي و اجتماعي خودش در داخل و خارج از عربستان، وجهه‌اي منفي در سطوح منطقه و بين‌المللي براي خود و آل سعود رقم زده است، با چند هدف عمده ازسوي پاكستان صورت گرفته است:
1. اين احتمال وجود دارد كه دولت عمران خان و مقامات نظامي و امنيتي پاكستان تصور كنند با نزديك شدن بيش‌ازپيش به عربستان و تلاش براي جلب سرمايه‌گذاري بيشتر و تقويت همكاري نظامي با اين كشور، همزمان مي‌توانند با تحريك حساسيت آمريكا و قطر، و از اين دو كشور، امتيازات مشخصي را در زمينه‌هاي اقتصادي ـ تجاري، نظامي و امنيتي دريافت كنند؛ براي مثال، واشينگتن را وادارند كه هند را براي كاستن از فعاليت‌هاي اطلاعاتي‌اش در افغانستان كه پاكستان مدعي است برضد اين كشور درحال انجام است تحت فشار بگذارد؛ كمك‌هاي مالي و نظامي آمريكا دوباره به سمت اسلام‌آباد سرازير شود و دولت ترامپ زمينه را براي خارج شدن نام پاكستان از فهرست خاكستري گروه ويژه اقدام مالي (اف‌اي‌تي‌اف) فراهم كند.
همچنين عمران خان كه در پايان ژانويه 2019 از دوحه ديدار كرد كوشيد با استقبال ويژه از بن سلمان به شكل غيرمستقيم قطري‌ها را تحت فشار بگذارد تا در رقم دريافتي و مدت زمان پرداخت پول بابت صدور ساليانه گاز طبيعي مايع (ال‌اِن‌جي) از قطر به اين كشور به ارزش چهار ميليارد دلار تجديدنظر كنند.
2. استقبال خاص مقامات پاكستاني از وليعهد عربستان و اعلام سرمايه‌گذاري بيست ميلياردي سعوديها در مناطق مجاور مرز مشترك پاكستان و ايران اين پيامد مشخص را براي تهران به همراه داشت كه همكاري‌اش با دهلي نو در توسعه بندر چابهار و بدين‌ترتيب، فراهم كردن زمينه لازم براي دور زدن پاكستان و دست يافتن هند به بازارهاي افغانستان و آسياي مركزي، هزينه‌هاي سياسي و امنيتي سنگيني به‌دنبال خواهد داشت. افزايش حملات تروريست‌هاي وهابي مستقر در خاك پاكستان به اهداف نظامي و غيرنظامي در شهرها و جاده‌هاي استان سيستان و بلوچستان از زمان روي‌كار آمدن عمران خان و نزديك شدن بيشتر دولت و ارتش پاكستان به عربستان و امارات متحده (كه دو عمليات انتحاري مرگبار به مقر نيروي انتظامي چابهار در دسامبر 2018 و در جاده زاهدان ـ خاش به اتوبوس حامل نيروهاي قرارگاه قدس سپاه پاسداران كه در مجموع حدود سي شهيد و ده‌ها زخمي برجا گذاشتند نمونه‌هايي از آن هستند)، اوج اين نزديكي استراتژيك برضد ايران را نشان مي‌دهد. چنين رويكردي البته با وعده صريح عمران خان درمورد تلاش دولتش براي ايجاد موازنه مثبت در روابط پاكستان با ايران و عربستان و حتي اقدام احتمالي او در ميانجي‌گري بين اين دو كشور متخاصم غرب آسيا در تضاد آشكار است؛ سطح تنش و رقابت بين تهران و رياض را در غرب و جنوب آسيا افزايش مي‌دهد و ازهمه‌مهم‌تر، بي‌اعتمادي و سوءظن مقامات ايراني را به صداقت طرف پاكستاني در روابط خودش با جمهوري اسلامي ايران دوچندان مي‌سازد.
جمع‌بندي و توصيه‌هاي راهبردي
روابط عربستان سعودي و امارات متحده عربي با پاكستان، به‌ويژه با روي‌كار آمدن عمران خان، شاهد پيشرفت‌هاي سريعي بوده است كه امنيت و منافع ملي و منطقه‌اي جمهوري اسلامي ايران را با تهديد جدي مواجه مي‌سازد، به‌طوري‌كه زمامداران سعودي و اماراتي باوجود ناخرسندي از نخست‌وزيري او و حمايت‌هاي مختلف از حزب مسلم ليگ/ نواز (PML/N) درمقابل حزب تحريك انصاف (PTI) به رهبري عمران خان در انتخابات پارلماني تابستان 2018 سعي كردند با استفادۀ به‌موقع از نياز شديد اسلام‌آباد به كمك مالي و سرمايه‌گذاري هنگفت در زيرساخت‌هاي اين كشور، دولت جديد پاكستان را كه با وعده بهبود شرايط اقتصادي و وجهه اين كشور در سطوح منطقه‌اي و بين‌المللي در انتخابات پيروز شده بود، در وهله اول، از گسترش روابط با ايران و در ادامه، از افزايش همكاري‌هاي پاكستان با قطر و تركيه بازدارند.
مجموعه تحولات ماه‌هاي اخير در روابط پاكستان ـ عربستان، به‌ويژه سفر بن سلمان به اسلام‌آباد و استقبال بي‌نظير مقامات پاكستاني از وي و همچنين تنش فزاينده در روابط ايران و پاكستان، به‌خصوص پس از آخرين حمله مرگبار تروريست‌هاي وهابي مستقر در ايالت بلوچستان پاكستان به نيروهاي سپاه پاسداران در فوريه 2019 نشان داد كه استراتژي آل سعود در دور كردن نسبي پاكستان از ايران تاكنون موفق بوده است. باوجوداين، هنوز چيزي بين تهران و اسلام‌آباد تغيير نكرده و وليعهد عربستان و مقامات اطلاعاتي سعودي و اماراتي نيز به اين امر واقف‌اند كه ايجاد تنش جدي در روابط جمهوري اسلامي ايران و پاكستان، نيازمند برنامه‌اي بلندمدت است؛ به‌همين‌دليل، پيش‌بيني مي‌شود كه به موازات تلاش رياض و ابوظبي براي تبليغات گسترده درزمينه سرمايه‌گذاري‌هايشان در بلوچستان پاكستان، در ماه‌هاي آينده، حملات تروريستي بيشتري در ابعاد بزرگ‌تر با تحريك و حمايت عربستان و امارات ازسوي افراط‌گرايان وهابي مورد حمايت سازمان اطلاعات پاكستان مستقر در خاك اين كشور در جنوب‌شرقي ايران صورت بپذيرد. دراين‌راستا، نكات زير قابل توجه‌اند:
1. محمد بن سلمان درحالي قراردادهاي به ارزش بيست ميليارد دلار را با دولت عمران خان به امضا رساند كه بخش اعظم طرح‌هاي موردنظر در اين قراردادها قرار است در ايالت ناآرام بلوچستان پاكستان و نزديك مرزهاي ايران به اجرا درآيند. پرسش كليدي اين است كه در ايالتي كه سال‌هاست مأمن گروه‌هاي تجزيه‌طلب بلوچ پاكستاني و ايراني است و ماهي نيست كه يك يا چند عمليات مرگبار تروريستي برضد نيروهاي امنيتي و به‌طور مشخص، شيعيان آنجا صورت نگيرد و به ادعاي مقامات پاكستاني، دولت مركزي بر حدود 45 درصد آن ايالت سيطره و كنترل ندارد، چگونه چين با مشاركت پاكستان درحال اجراي طرح توسعه بندر گوادر است و عربستان قرار است در زيرساخت‌هاي پتروشيمي و معادن بلوچستان پاكستان سرمايه‌گذاري كند.
2. رژيم سعودي برنامه‌هاي دقيق و زمان‌بندي‌شده‌اي براي ضربه زدن به جمهوري اسلامي ايران و سيطره بر سياست و اقتصاد كشورهاي همسايه ايران با هدف تأثير بيشتر بر روند تصميم‌گيري سران اين كشورها درجهت تأمين منافع خود دارد. دراين‌ميان، پاكستان بيش‌ازپيش در اولويت رياض قرار گرفته و به مجري تمام‌عيار اوامر آل سعود تبديل شده است. درواقع، اكنون اسلام‌آباد بيش از از هر زماني، روابط شكننده خود را با تهران، فداي وام‌ها و سرمايه‌گذاري‌هاي اهدايي عربستان كرده است. بنابراين، از اين پس انتظار مي‌رود كه سراسر پاكستان، به‌ويژه مناطق همجوار با ايران، بيش‌ازپيش جولانگاه و بهشت مبلغان وهابي، مأموران سازمان اطلاعات سعودي و تروريست‌هاي وابسته به رياض و سازمان اطلاعات پاكستان شود.
3. به باور برخي از كارشناسان، عناصر تروريست مورد حمايت سازمان اطلاعات پاكستان، يعني جيش العدل و جيش محمد، در آستانه ديدار وليعهد سعودي از آن كشور، به فاصله يك روز، اتوبوس نيروهاي سپاه پاسداران را در استان سيستان و بلوچستان ايران و اتوبوس پليس هند را در كشمير تحت كنترل اين كشور، با خودروهاي مملو از مواد منفجره هدف حملات انتحاري قرار دادند. اين دو حمله درمجموع تاكنون حدود 75 قرباني گرفته است. اين‌گونه حملات در ماه‌هاي اخير در جنوب‌شرقي ايران شدت گرفته و افزايش شمار آنها و گسترش دامنه حملات به استان‌هاي مجاور دور از انتظار نيست؛ همچنين دولت و ارتش پاكستان همچون گذشته به ابراز تأسف لفظي يا حداكثر اقداماتي سطحي در مناطق مرزي با ايران بسنده كرده‌اند و اميدي به برخورد قهرآميز مقامات اين كشور با عناصر دست‌پرورده «آي‌اس‌آي» نيست.
4. به گفته مقامات پاكستاني، بن سلمان در سفر به پاكستان، ضمن بازتر كردن باب همكاري‌هاي دوجانبه اقتصادي ـ سياسي و نظامي ـ امنيتي با پاكستاني‌ها قرار بود با هيئت اعزامي طالبان از دوحه قطر نيز ديدار خصوصي داشته باشد. اين ديدار كه براي پيش از مذاكره آن هيئت با نماينده ويژه آمريكا در امور صلح افغانستان، به‌همت پاكستان برنامه‌ريزي شده بود، ازطرفي، گوياي افزايش تلاش‌هاي اين كشور درجهت فعال نشان دادن خود در عرصه تحولات صلح افغانستان براي متقاعد كردن دولت ترامپ، و ازطرف‌ديگر، ثمره تلاش‌هاي رياض در تحت فشار گذاشتن اسلام‌آباد در مقوله صلح افغانستان است. درواقع، يكي از خواسته‌هاي اصلي بن سلمان از ارتش و دولت پاكستان آن است كه به آمريكايي‌ها مدام توصيه كنند دست عربستان را براي ايفاي نقش مؤثرتر در روند مذاكرات صلح واشينگتن با گروه طالبان بازتر بگذارد. اين موضوع بيشتر ناشي از نگراني آل سعود درمورد پيشبرد روند مذاكرات يادشده ازسوي دولت ترامپ با كمك قطر و با رايزني مستقيم و غيرمستقيم با ديگر بازيگران مسائل افغانستان، ازجمله ايران و تركيه است. هرچند اين‌بار نيز همچون دسامبر 2018، تلاش‌هاي اسلام‌آباد و رياض براي برگزاري نشستي بين سعوديها با طالبان ازجانب اين گروه ناكام ماند، در ماه‌هاي آينده، شاهد تلاش بيشتر آل سعود براي نقش‌آفريني مستقيم در بحران افغانستان خواهيم بود.
در راستاي مطالب فوق مي‌توان چند توصيه راهبردي را در قالب تاكتيك‌ها و سياست‌ها ارائه كرد كه مهم‌ترين آنها عبارت‌اند از:
1. رسانه‌ها در پاكستان (در نقش تنها همسايه غربي) توجه چنداني به تحولات داخلي ايران ندارند؛ درحالي‌كه به مسائل افغانستان، بنگلادش، ميانمار و كشورهاي عرب خليج فارس بسيار بيشتر مي‌پردازند. رويكرد كلي رسانه‌هاي پاكستاني (اعم‌از: دولتي يا خصوصي) درقبال ايران نيز درمجموع مثبت نيست. نفوذ محافل ضد ايراني وهابي يا غرب‌گرا در رسانه‌ها، از علل اصلي اين مسئله است. بنابراين، لازم است كه هرچه زودتر ازطريق انعقاد قراردادهاي همكاري بين وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي و و دولت پاكستان و همچنين بين رسانه‌هاي مهم ايراني، مثل: خبرگزاري‌هاي جمهوري اسلامي (ايرنا)، فارس، تسنيم، و ايسنا با همتايان پاكستاني آنها، به‌تدريج زمينه براي برگزاري دوره‌هاي آموزشي جهت آشنايي بيشتر اصحاب رسانه در پاكستان با فرهنگ و مشتركات تاريخي و تمدني دو ملت و نيز با ويژگي‌ها و دستاوردهاي نظام جمهوري اسلامي ايران در كنار دوره‌هاي آموزشي تخصصي روزنامه‌نگاري و خبرنگاري فراهم شود؛ بدين‌ترتيب، مي‌توان اميدوار بود كه فضاي حاكم بر رسانه‌هاي پاكستان در جريان تعامل گسترده‌تر با رسانه‌ها و مسئولان فرهنگي ايران با واقعيت‌هاي موجود در جمهوري اسلامي ايران آشناتر شوند و از حجم مواضع ضد ايراني خود بكاهند. در طرف مقابل، لازم است رسانه‌هاي ايراني ضمن پوشش فراگيرتر اخبار و گزارش‌هاي مرتبط با پاكستان، نگاه مثبت‌تري به عملكرد مجموعه حكومت اين كشور و روابط دو كشور داشته باشند و آن را به مردم دو كشور القا كنند.
2. روابط دفاعي و نظامي ايران و پاكستان تقويت گردد؛ ازجمله با برگزاري منظم رزمايش‌هاي زميني، دريايي و هوايي به شكل ساليانه يا فصلي، ترغيب دولت و ارتش پاكستان به خريدهاي تسليحاتي بيشتر و با تخفيف‌هاي قابل توجه ازطريق ارائه انواع ادوات نظامي سبك، نيمه‌سنگين و سنگين در نمايشگاه‌هاي صنايع دفاعي در ايران و پاكستان يا ديگر كشورها. همچنين ايران مي‌تواند مشتري برخي ادوات و تسليحات نظامي پاكستان باشد كه در داخل اصلاً توليد نمي‌شود يا كم توليد مي‌شود.
3. همكاري امنيتي تهران ـ اسلام‌آباد با وجود اختلافات موجود و وعده محقق‌نشده ازطرف پاكستان بايد تقويت شود تا زمينه براي سوء استفاده ديگران فراهم نشود. دراين‌مورد، لازم است حتماً بر اجراي مفاد توافقات سال‌هاي گذشته بين وزراي كشور و مقامات انتظامي و امنيتي ايران و پاكستان تأكيد گردد و دولت و سازمان اطلاعات پاكستان براي پايبندي بر اين توافقات كه مبارزه با گروه‌هاي تروريستي تجزيه‌طلب به‌اصطلاح بلوچ ايراني در خاك پاكستان بخش مهم آن است، به‌طور مستمر تحت فشار قرار بگيرد.
التعليقات