جايگاه ايران در تعيين سمت‌وسوي نظم امنيتي منطقه‌اي و بين‌المللي محل مناظرات گفتماني و تحليل‌هاي استراتژيك زيادي بوده است. دراين‌ميان، عده‌اي با ارزيابي نظم امنيتي خاورميانه بر نقش مثبت و ثبات‌بخش ايران تأكيد كرده و هرگونه نظم امنيتي را بدون حضور و درنظر گرفتن جايگاه ايران ناقص دانسته‌اند. اين دسته از تحليلگران با استناد به كمك‌هاي ايران به كشورهاي منطقه ازجمله افغانستان و عراق در حفظ و ثبات مرزهاي خود فارغ از همسويي مذهبي و سياسي از ادعاي خود دفاع مي‌كنند. درمقابل، عده‌اي ديگر بر نقشي به‌جز نقش گفته‌شده تأكيد كرده و با توجه به اقدامات ايران جهت تقويت توان دفاعي خود به‌دليل ضربه‌هاي تاريخي ناشي از حملات متجاوزانه عراق، از امكان حذف ايران از تعيين جهت‌گيري معادلات امنيتي منطقه و جهان سخن گفته‌اند. گروه دوم بر ماهيت آشوب‌زا و بي‌ثبات نقش ايران در امنيت منطقه و بين‌المللي تأكيد دارند كه به‌نظر مي‌رسد با توجه به واقعيت‌هاي موجود بيشتر يك ذهنيت است تا اينكه ناشي از شناخت درمورد نظم امنيتي مطلوب ايران در منطقه باشد.

علاوه‌بر بازي دوگانه ذكرشده، تقليل همه مسائل مطرح در خاورميانه به مسائل امنيتي باعث شده تا شكاف عميقي ميان گفتمان امنيتي ايران و كشورهاي فرامنطقه‌اي ازجمله اروپا به‌وجود بيايد. ازاين‌رو، وجود گفتگوهاي دوجانبه و چندجانبه ايران ـ اروپا در قالب كنفرانس‌ها و نشست‌هاي تخصصي سياستي محور مي‌تواند آغازي براي نزديك‌تر كردن ذهنيت‌ها و برداشت‌‎ها از نقش يكديگر در امنيت منطقه‌اي و بين‌المللي باشد. مسئله دولت‌هاي ورشكسته منطقه غرب آسيا و پديد آمدن تروريسم بين‌المللي مانند داعش كه پيامدهاي مستقيمي ازجمله حملات انتحاري و مهاجرت‌هاي گسترده براي كشورهاي اروپايي داشت، نشان داد امكان رسيدن به اجماع‌نظر درباره موضوعات واقعي امنيتي وجود دارد. 

تأكيد بر واقعي بودن مسئله براي تفكيك ميان ديدگاه كشورهاي فرامنطقه اي و نخبگان عملي – فكري ايران درباره الويتهاي امنيتي ساخته يا شناخته شده منطقه اي است. نخبگان ايراني براين‌باورند كه كشورهاي غربي گاه بدون درنظر گرفتن واقعيات تاريخي و توجه به بستر شكل‌گيري مسائل امنيتي سعي در امنيتي كردن موضوعات غيرامنيتي و جابه‌جايي اولويت‌هاي مسائل امنيتي منطقه و جهان هستند.

در ميان دو ديدگاه فوق در اين يادداشت به اين سؤال پاسخ مي‌دهيم كه منطقه كنشگري ايران در امنيت منطقه‌اي و بين‌المللي چيست؟ براي پاسخ به اين سؤال در نگاه اول مي‌توان فهم بهتر منطق كنشگري ايران در امنيت منطقه‌اي و بين‌المللي در دو گزاره بيان كرد: 1. ايجاد ثبات در منطقه به‌خاطر واقعيت‌هاي انكارناپذيري همچون موقعيت طبيعي و جغرافيايي و استراتژيك، نيروي انساني توانمند، دولت ـ ملت پايدار و باثبات و غيره است؛ 2. ايران تنها كشور منطقه است كه براي تأمين امنيت خود به قدرت‌هاي جهاني وابسته نيست.

 

برجام شرايط جديدي را براي ايفاي نقش ايران در معادلات منطقه‌اي و بين‌المللي فراهم آورده است. ايران تلاش دارد تا از اين فرصت استفاده كند. مهم‌ترين انتظار ايران از اجرايي شدن برجام رفع محدوديت‌هاي ايجادشده ازجمله تحريم‌هاي ظالمانه غرب بر سر راه پيشرفت ملي، رفع موانع حفظ دستاوردهاي فعلي و همچنين رسيدن به نوآوري‌هاي هسته‌اي جهت بهره‌مندي غيرنظامي از مزاياي آن است.

ايران از توافق برجام انتظار دارد تا برنامه بلندمدت بعضي كشورها براي پيش بردن برنامه ايران‌هراسي و ماجراجويي به‌واسطه آن خنثي و امكان تلاش براي منزوي كردن ايران گرفته شود. ايران تلاش دارد با برجام فرايند هميشگي تعامل با جهان را در پيش گرفته تا بتواند در اقتصاد، سياست و امنيت جهان نقش فعالي داشته باشد. ازاين‌رو، تفكر مرتبط با سازوكارهاي امنيت منطقه‌اي و بين‌المللي و همراهي و تعهدات همه طرف‌هاي توافق‌نامه برجام مي‌تواند نگاه بدبينانه و بي‌اعتماد ايران كه البته مستند به تجربه تاريخي است را نسبت به رفتار و نگاه غرب جهت تسهيل همكاري‌هاي امنيتي منطقه و بين‌المللي تغيير دهد. در اين فرايند برجام مي‌تواند مسير و چهارچوبي براي رسيدن به ديدگاه مشترك در زمينه‌هاي غير از مسائل مرتبط با برجام باشد.

 

در جريان مذاكرات برجام و پسابرجام، وجود زمينه گفتگوهاي فشرده و نزديكي طرف‌هاي مذاكره براساس منطق برد ـ برد باعث شد علي‌رغم مخالفت برخي از اعضاء شوراي همكاري خليج فارس، اروپا و روسيه در كنار ساير بازيگران منطقه‌اي خواهان سهيم شدن ايران در معادلات امنيتي منطقه‌اي و بين‌المللي باشند و رويكرد منفي و بعضاً خنثي سابق، جاي خود را به استقبال بدهد. دعوت از ايران براي حل‌وفصل مسائل عراق، سوريه و افغانستان از اين تغيير نگرش حكايت دارد. دراين‌بين، تجربه و قدرت ايران در مهار تروريسم و قاچاق انسان و دارو و همچنين كنترل بحران مهاجرت به‌شدت مورد توجه اروپا قرار دارد؛ تاجايي‌كه اتحاديه اروپايي در سند چشم‌انداز امنيتي ـ دفاعي  2016 به‌صراحت از نقش باثبات ايران ياد كرده و ايران بعد از برجام را به‌عنوان كشوري كه پتانسيل شراكت استراتژيك داشته درنظر گرفته است. 

هم‌اكنون همگان به نقش برجسته ايران در امنيت منطقه‌‌اي و بين‌المللي واقف هستند و موج مثبتي در زمينه نوع نگاه به اين نقش در فضاي پسابرجام ايجاد شده است. اين نقش و تعهد به همكاري‌هاي بين‌المللي براي نظم امنيتي خاورميانه باعث شده تا شاهد پيشنهادات مشخص براي همكاري امنيتي در زمينه‌هاي مختلف باشيم.

ايران همواره از نظم امنيتي‌اي صحبت مي‌كند كه در آن تروريست‌ها نبايد با كمك كشورهاي منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي مانند عربستان، دولت مركزي و دولت ـ ملت نيم‌بند شكل‌گرفته در خاورميانه را تضعيف كنند. ايران اين استدلال را با توجه به پيامدهاي تضعيف جايگاه دولت‌هاي فرومانده منطقه ازجمله رشد مهاجرت‌هاي گروهي، ظهور و رشد گروه‌هاي تروريستي با ماهيتي بين‌المللي براي كل خاورميانه ‌و جهان مدنظر قرار مي‌دهد. دقيقاً برهمين‌اساس است كه ايران با نگاهي جهاني از همكاري‌هاي امنيتي با كشورهاي بزرگ براي مهار و مديريت معضلات امنيتي در ساير حوزه‌ها مانند: تجارت و قاچاق انسان، مواد مخدر و دارو استقبال مي‌كند. 

ايران جايگاه و نقش خود را براي رسيدن به نظم امنيتي مطلوب بين‌المللي در كنار ساير قدرت‌هاي بين‌المللي تعريف مي‌كند. البته اين تأكيد همراه با اين قيد است كه در آن امنيت و ثبات منطقه ملاك باشد و نه منافعي كه كشورهاي مشاركت‌كننده براي خود تعريف مي‌كنند.

 

كلان‌ترين اسناد راهبردي ايران بر تعامل با جهان تأكيد كرده است. به‌عبارتي‌ديگر در اين اسناد بر تعامل سازنده و مؤثر با جهان براساس اصول عزت، مصلحت و حكمت تأكيد شده است. اين تأكيد براي رسيدن به نظم امنيتي منطقه و جهان هم وجود دارد و در آن از دولت‌ها خواسته شده تا از فضاهاي همگرايي براي رسيدن به مطلوبيت‌هاي اقتصادي، اجتماعي، آموزشي و امنيتي ـ دفاعي استفاده شود. 

تجربه‌هاي تاريخي به‌خصوص در تاريخ معاصر ايران در همسويي با راهبردها و سياست‌هاي امنيت ـ دفاعي كشورهاي بزرگ و فرامنطقه‌اي موجب شده تا ايران نسبت به هرگونه تلاش جهت تعيين الگو و نظم امنيتي مطلوب در منطقه و جهان بي‌اعتماد باشد. ازاين‌رو، ايران نقش و جايگاه خود را در نظم امنيتي منطقه‌اي و جهاني تحت تأثير اين بي‌اعتمادي به‌شكلي مستقل تعريف كرده است. البته اين استقلال درصورتي‌كه فضايي همسو و قابل اعتماد پيدا كند به‌شدت تعاملي خواهد بود كه نمونه آن را به‌شكلي موردي و كوتاه‌مدت در عراق و افغانستان شاهد بوديم.

ايران در راهبردهاي تأمين ثبات و امنيت منطقه و جهان آماده تغيير جهت‌گيري‌هاي موردنياز است؛ اما اين تغيير جهت بايد با يك شرط اساسي همراه باشد و آن درك متقابل از فضاي كنشگري كشورهاي همسو و درگير در تدوين نظم است. ايران به‌طور خاص در موضوع برجام نشان داد ديپلماسي را به‌خوبي مي‌فهمد و به‌كار مي‌گيرد. ايران استفاده هوشمندانه و بهينه را از ديپلماسي مي‌داند و آماده است تا منطق خود را دراين‌زمينه به جهان نشان دهد. 

جهان عاري از خشونت و افراط‌گرايي يكي از كليدواژه‌هاي مهم در فهم نظم امنيتي منطقه‌اي و جهاني مدنظر ايران است؛ نقشي كه ايران تمايل زيادي به فعاليت در آن دارد و از هر دستور كار مثبتي دراين‌زمينه استقبال مي‌كند. با اين كليدواژه مي‌توان گفت راهبرد مشخص ايران در موضوعات امنيتي منطقه‌اي و جهاني عبارت از: كنترل و مهار جريان تروريسم، مبارزه با خشونت‌طلبي و خشونت‌گرايي و همچنين تأكيد بر تماميت ارضي و حفظ مرزهاي ملي به‌عنوان عنصر اصلي ثبات كشورهاست.

بنابراين در يك جمع‌بندي از موارد گفته‌شده مي‌توان گفت سازوكارهاي امنيتي براي رسيدن به وضعيت مطلوب از نظر ايران جمعي و همكاري‌جويانه تعريف شده است.