مسئله‌اي مهم را نيز درقبال سياست خارجي عربستان سعودي نبايد ناديده انگاشت و آن ضرورت تنوع بخشيدن به روابط با ديگر قدرت‌هاي بزرگ و ديگر مناطق جغرافيايي است كه در سال‌هاي اخير مورد توجه مقامات آل سعود قرار گرفته است. مدعاي اصلي نيز در اينجا اقدام به گسترش روابط از طرف عربستان سعودي با كشورهاي حوزه شرق آسيا و همچنين هند و روسيه است. به‌نظر مي‌رسد كشورهاي حوزه قاره سياه نيز از اين قاعده مستثني نباشند.

درواقع در وهله اول قرار داشتن قاره سياه و به‌خصوص كشورهاي حوزه شاخ آفريقا در محيط پيراموني شبه‌جزيره عربستان و كشور عربستان سعودي و در وهله دوم پيوندهاي مذهبي اين قاره با كشورهاي حوزه غرب آسيا سبب شده تا كشورهاي اين منطقه نيم‌نگاهي نيز به كشورهاي اسلامي قاره آفريقا داشته باشند. فراموش نبايد كرد نزديك به نيمي از جمعيت قاره آفريقا را مسلمانان اين قاره تشكيل مي‌دهند (650 ميليون نفر مسلمان). عمده جمعيت مسلمان اين قاره در نواحي شمال و همجوار با درياي مديترانه، منطقه شاخ آفريقا، مناطق ساحلي جنوب شرق و در كشورهايي همچون كنيا و تانزانيا و در آخر در مناطق غربي اين قاره متمركز هستند.

اين مسئله يعني گستردگي حضور مسلمانان و كشورهاي اسلامي در پهنه وسيعي از قاره آفريقا سبب شده تا كشورهاي اسلامي منطقه غرب آسيا كه داراي قدرتي تأثيرگذار در عرصه منطقه‌اي هستند تلاش كنند تا كشورهاي اسلامي اين قاره را نيز وارد يارگيري‌هاي منطقه‌اي خود كنند. درمورد عربستان سعودي نيز مسئله يارگيري منطقه‌اي آن هم در قاره آفريقا مي‌تواند تابع ملاحظات امنيتي ـ راهبردي، مذهبي ـ ايدئولوژيك و همچنين الزامات اقتصادي باشد كه شرح اين ملاحظات داده خواهد شد.

در حوزه شرق آفريقا كه مي‌توان از كشورهايي همچون سودان، اتيوپي، سومالي، اريتره و جيبوتي نام برد، عمده ملاحظات عربستان سعودي درقبال اين منطقه، ملاحظات راهبردي و امنيتي است. قرار گرفتن اين حوزه يعني شرق و شاخ آفريقا در حوزه پيراموني عربستان سعودي و البته جاي داشتن اين كشورها در حوزه مناطق ژئواستراتژيك شامل درياي سرخ، تنگه باب‌المندب، خليج عدن و نزديكي به كانال سوئز، حساسيت عربستان سعودي را نسبت به اين مناطق و تلاش براي نزديكي به كشورهاي منطقه موردنظر دوچندان كرده است.

حساسيت موجود درقبال اين منطقه آن هم از جانب عربستان سعودي زماني جلوه اصلي خود را به منصه ظهور رساند كه اين كشور به‌دنبال آغاز تجاوز نظامي عليه يمن تصميم به برقراري روابط نزديك با كشورهاي حوزه شاخ آفريقا نمود. دراين‌ميان، نقش كشورهاي جيبوتي و اريتره در راهبرد نظامي عربستان درقبال يمن حائز اهميت است. قرار گرفتن اين دو كشور در دهانه تنگه راهبردي باب‌المندب و درياي سرخ و مشرف بودن آب‌هاي اين مناطق به آب‌هاي ساحلي يمن مي‌تواند در اقدامات نظامي عربستان سعودي عليه اين كشور مؤثر واقع گردد. عربستان سعودي به‌همراه ديگر متحدان خود در تجاوز نظامي عليه يمن حضور خود را در اين منطقه اينچنين توجيه مي‌كنند كه جنبش انصارالله يمن امنيت خطوط كشتيراني در آب‌هاي اين منطقه راهبردي را به خطر خواهد انداخت.

كشور سودان نيز از ديگر كشورهاي واقع در اين منطقه است كه خود را وارد ائتلاف تحت رهبري عربستان عليه يمن كرد. بخشي از نيروهاي عمل‌كننده از جانب ائتلاف سعودي در يمن را نيروهاي ارتش سودان تشكيل داده‌اند. عربستان سعودي پس از اعدام شيخ نمر و قطع كردن رابطه سياسي خود با جمهوري اسلامي ايران، بخشي از ابتكارات ديپلماتيك خود را اختصاص به وادار كردن اين كشورها به قطع رابطه با جمهوري اسلامي ايران نمود. بايد گفت اقدام به قطع رابطه ازسوي كشورهاي اين منطقه و به‌ويژه سودان درقبال وعده‌ها و مشوق‌هاي مالي و سرمايه‌گذاري سعودي در اين كشورها صورت گرفت. در سال 2016 عربستان سعودي رقمي بالغ بر يك ميليارد دلار به بانك مركزي سودان كمك مالي كرد.(1)

در سوي ديگر اين قاره يعني در منطقه غرب و مناطق مراكزي آن و در كشورهايي همچون نيجريه و يا سنگال و مالي، عربستان سعودي تلاش دارد ايدئولوژي وهابيت را علي‌رغم مسلمان بودن مردم اين مناطق، در كشورهاي موردنظر ترويج دهد. خبرگزاري دويچه وله آلمان در گزارشي مفصل به مسئله اين‌گونه تلاش‌ها از جانب عربستان سعودي پرداخته است. در اين گزارش به اين موضوع پرداخته شده است كه عربستان سعودي به‌گونه‌اي بي‌نظير در بخش‌هاي زيرساختي در كشورهاي آفريقايي سرمايه‌گذاري كرده است. اين سرمايه‌گذاران با ساخت مساجد، مدارس آموزش قرآن و ايجاد بيمارستان در مناطق فقيرنشين اين قاره فعاليت دارند. علاوه‌براين، واعظان ديني نيز توسط آنان به كشورهاي آفريقايي فرستاده مي‌شوند و زمينه تحصيلات عالي در رشته الهيات را براي دانشجويان اين كشورها در كشورهاي حوزه خليج‌فارس مهيا مي‌سازند.(2)

مي‌توان نقطه اصلي تمركز عربستان سعودي در منطقه غرب آفريقا را كشور نيجريه دانست؛ كشوري كه در يك دهه اخير درگير موج گسترده خشونت و افراط‌گرايي قرار داشته است. تلاش عربستان در نيجريه براين‌مبنا قرار گرفته تا در راستاي گسترش ايدئولوژي وهابيت، اقليت شيعيان اين كشور و فعاليت‌هاي جنبش اسلامي نيجريه را تحت فشار قرار دهد. اقدامات دولت نيجريه عليه شيعيان اين كشور و همچنين رهبر جريان جنبش اسلامي اين كشور از حمايت و پشتيباني عربستان سعودي و ديگر گروه‌هاي تحت حمايت اين كشور در نيجريه برخوردار بود. روزنامه واشينگتن پست در اكتبر 2016 در يادداشتي به قلم الكس ترستون، استاد مطالعات آفريقا در دانشگاه جورج تاون پرده از نفوذ گسترده رژيم آل سعود بر گروه‌ها و سازمان‌هاي سلفي نيجريه برداشته و مي‌گويد تني چند از رهبران و پايه‌گذاران اين گروه‌ها پيشتر در دانشگاه‌هاي اسلامي عربستان سعودي آموزش ديده و پس از بازگشت به نيجريه اقدام به سازماندهي گروه‌هاي سلفي در اين كشور كردند.(3)

مسئله امنيت غذايي و منافع اقتصادي عربستان سعودي نيز از ديگر مواردي است كه محرك اين كشور براي حضور در كشورهاي اين قاره است. درواقع مسئله كمبود و يا فقدان خاك‌هاي حاصلحيز در كشور عربستان سعودي و ضعف در بخش‌هاي مرتبط با صنعت كشاورزي سبب شده تا اين كشور به‌دنبال سرمايه‌گذاري در بخش كشاورزي برخي كشورهاي اين قاره و توليد و خريد محصولات غذايي باشد. عمده كشورهاي موردنظر براي عربستان سعودي در اين بخش، كشورهاي حوزه رود نيل در مناطقي از كشور سودان و اتيوپي است كه درواقع مشخصه طبيعي اين كشورها منابع آبي غني و خاك‌هاي حاصلخيز براي كشت و توليد كشاورزي است.

 

جمع‌بندي

درمجموع بايد گفت بخشي از تلاش عربستان سعودي براي نفوذ در قاره آفريقا و تقويت روابط خود با كشورهاي آن، در سايه تلاش‌هاي گسترده و ابتكارات ديپلماتيك اين كشور در جهان عرب و با هدف منزوي كردن جمهوري اسلامي ايران صورت مي‌گيرد. تشكيل ائتلاف موسوم به ائتلاف اسلامي مبارزه با تروريسم كه دربرگيرنده برخي از كشورهاي آفريقايي است را مي‌توان در اين چهارچوب مورد ارزيابي قرار داد. شكست در گرفتن اجماع در ميان كشورهاي منطقه غرب آسيا درقبال بحران‌هاي منطقه‌اي همچون جنگ داخلي در سوريه، جنگ عليه يمن و تنش با قطر، سبب شد تا عربستان سعودي به كشورهاي عربي و اسلامي قاره آفريقا روي آورده و ازطريق ارائه مشوق‌هاي مالي و دلارهاي نفتي به اين كشورها، آنها را به‌سوي خود جلب كند. مسئله اصلي اين است كه وجه اشتراك اكثريت كشورهاي قاره سياه، فقر و توسعه‌نيافتگي اقتصادي است. اين مسئله سبب شده تا رهبران آفريقايي به هر طريق ممكن به‌دنبال جذب كمك‌هاي مالي و سرمايه‌گذاري خارجي باشند. امروز در قاره آفريقا اين تنها عربستان سعودي نيست كه به‌دنبال محكم كردن جاي پاي خود در اين منطقه است؛ بلكه كشورهايي همچون تركيه، امارات و قطر نيز به‌دنبال توسعه روابط خود با دولت‌هاي آفريقايي هستند. جمهوري اسلامي ايران نيز در اين عرصه با توجه به سوابق ديرين روابط با كشورهاي آفريقايي و ضرورت توجه به كشورهاي اسلامي و درعين‌حال توسعه‌نيافته در اصول سياست خارجي كشورمان، اين انتظار مي‌رود تا جديتي بيشتري دراين‌زمينه درمقابل رقباي منطقه‌اي خود در صحنه آفريقا نشان دهد. سفر آينده دكتر روحاني، رئيس‌جمهور كشورمان به اين قاره مي‌تواند فرصت مناسبي به‌منظور گسترش مناسبات با كشورهاي قاره آفريقا تلقي شود و راه را براي حضور هرچه بيشتر جمهوري اسلامي ايران در اين منطقه تسهيل كند.

 

پي‌نوشت‌ها