پيامدهاي جهاني خروج آمريكا از برجام
در يك چنين شرايطي طبيعي است كه سخن از لغو برجام ازسوي رئيس‌جمهوري آمريكا، با واكنش تند جامعه جهاني مواجه شود. هر پنج قدرت حاضر در مذاكرات برجام، ضمن انتقاد از رفتار تهاجمي ترامپ در مواجهه با ايران، بر ضرورت پايداري توافق برجام تأكيد دارند. از ديد اين قدرت‌ها، برجام حاصل چانه‌زني و سال‌ها مذاكره ميان ايران با شش قدرت مهم جهاني است كه طي آن طرفين به چهارچوبي مطمئن در حل اختلافات و چالش‌هايي همچون محدوديت توليد اورانيوم هسته‌اي، تعداد سانتريفيوژها، مسائل مهم موشكي و نظامي نائل آمده‌اند. مزيت مهم برجام كه ارزش و اعتبار اين توافق مهم بين‌المللي را در سطح جهاني به‌طرز قابل ملاحظه ارتقا داد در مرضي‌الطرفيني بودن آن بود. هم ايران و هم شش قدرت جهاني از نتايج اين توافق رضايت كاملي داشتند. جمهوري اسلامي ايران در ازاي محدوديت‌هاي هسته‌اي، موفق به حضور فعال در بازارهاي جهاني شد. پيشتر در نتيجه تحريم‌هاي مشترك آمريكا و اتحاديه اروپا در سال 2012 ايران حدود 160 ميليارد دلار در بخش درآمدهاي نفتي متضرر شده بود. اقتصاد ايران بر اثر اين تحريم‌ها حدود پانزده الي بيست درصد كوچك‌تر شد. امروز درپي برداشته شدن تحريم‌ها و بازگشت شركت‌هاي مهم نفتي، ايران نفوذ و موقعيت گذشته‌اش را در بازار جهاني نفت به‌دست آورده و با توليد روزانه سه ميليون بشكه در روز به يكي از عرضه‌كنندگان اصلي نفت درآمده است. جمهوري اسلامي ايران با اجراي درست برجام در تلاش براي جذب بيشتر سرمايه‌هاي جهاني و حضور در صحنه سياسي بين‌المللي است. با عطف به اين امر بيشترين همكاري را با آژانس اتمي در زمينه مسائل فني و اجرايي داشته است؛ به‌طوري‌كه در 31 اوت سال جاري ميلادي سازمان بين‌المللي انرژي اتمي براي هشتيمن بار پايبندي ايران به توافق برجام را تأييد كرد. بدين‌رو در شرايطي كه ايران متعهد به اجراي توافق بوده و همه قدرت‌ها اعم از منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي از تداوم اين توافق ابراز رضايت كرده‌اند؛ مخالفت آمريكا با برجام معماهاي بزرگي را در رابطه با اجراي توافق و پيامدهاي ناگوار منطقه‌اي و جهاني آن مطرح ساخته است. رئيس‌جمهوري آمريكا با گره زدن بحران‌هاي سياسي در خاورميانه با توافق برجام سعي در خدشه‌دار كردن اين توافق و متهم كردن ايران به نقض آن دارد. از ديد ترامپ، ايران با تداوم حمايت لجستيكي و سياسي از دولت بشار اسد و حمايت از حزب‌الله روح برجام را نقض كرده است. درهمين‌راستا در گزارش اخيرش به كنگره ضمن اعلام عدم پايبندي ايران به برجام، خواستار تشديد فشارها عليه ايران شد. رئيس‌جمهوري آمريكا درحالي مدعي نقض برجام ازسوي ايران است كه هيچ‌كدام از موارد اعلام‌شده، ارتباط معني‌داري با توافق برجام ندارد. برجام به‌عنوان توافقي چندجانبه از حدود و ثغور مشخصي برخوردار است. ارتباط دادن رويكردهاي سياست خارجي ايران به برجام نشان از سياست فرار به جلو هيئت حاكمه جديد آمريكا در تشديد فشارها عليه تهران است. قابل ذكر است كه طبق مصوبه كنگره رئيس‌جمهوري بايد هر سه ماه يك بار پايبندي ايران به برجام را تأييد كند. درصورت عدم تأييد ترامپ، كنگره آمريكا در يك فرصت شصت روزه بايد تحريم‌هاي تعليق‌شده هسته‌اي ايران را دوباره به مرحله اجرا بگذارد. اين تحريم‌ها طيف متنوعي از مسائل از جمله تبادلات بانكي، حضور شركت‌هاي تجاري خارجي در بخش‌هاي نفت و گاز ايران را دربر مي‌گيرد.(1)
رويكرد افراطي و غيرواقع‌بينانه ترامپ در مواجهه با ايران ضمن برانگيختن انتقاد تند پنج قدرت حاضر در مذاكرات در داخل هيئت حاكمه آمريكا نيز با مخالفت‌هاي جدي مواجه است. دو وزارتخانه مهم دفاع و خارجه مخالف رويه ترامپ درقبال برجام هستند. دراين‌بين، جيمز ماتيس، وزير دفاع آمريكا با تأكيد بر لزوم وفاداري به توافق برجام گفت: واشينگتن تنها درصورتي مي‌تواند از توافق خارج شود كه نقض آن ازسوي تهران به اثبات برسد. ماتيس در جلسه با كنگره گفت ايران با توافق برجام زندگي مي‌كند و به‌تبع آن نبايد گام در نقض اين توافق برداريم.(2) جان كري، وزير خارجه اسبق آمريكا نيز در موضع حمايت‌جويانه از برجام اعلام كرد كه دولت آمريكا هزاران ساعت وقت براي رسيدن به اين توافق صرف كرده است. واشينگتن با استفاده از يك ديپلماسي طاقت‌فرسا، كليه متحدان اروپايي و آسيايي‌اش را بر سر اعمال تحريم‌هاي فشرده عليه ايران جمع كرده بود. هيچ‌كدام از اين تحريم‌ها باعث توقف برنامه هسته‌اي ايران نشد و تنها با انجام مذاكرات طولاني بود كه طرفين به چهارچوبي مشخص بر سر برنامه هسته‌اي دست يافتند.
حال اگر امروز ترامپ مدعي نقض توافق ازسوي ايران به‌خاطر رفتار حمايت‌جويانه ايران از حزب‌الله و دولت اسد است؛ بايد اين نكته را گفت كه برجام صرفاً حل اختلاف هسته‌اي ميان ايران ازيك‌سو و آژانس بين‌المللي اتمي و آمريكا ازسوي‌ديگر بود. بايد درنظر داشت كه هر توافق با مخالفت برخي جريان‌ها روبه‌رو مي‌شود. حدود بيست سال قبل شاهد توافق ميان واشينگتن با پيونگ‌يانگ بوديم. طي اين سال‌ها، اعضاي جمهوري‌خواه كنگره با مانع‌تراشي‌هاي متعدد در اجراي توافق هسته‌اي با كره شمالي سنگ‌اندازي كردند. امروز بايد از اين گذشته‌ها عبرت گرفت. توافق با كره شمالي در چهار صفحه تنظيم شده بود و صرفاًَ مربوط به پلوتونيوم بود. درحالي‌كه برجام، توافقي با جزئيات دقيق و حساب‌شده است. حدود 159 صفحه اين توافق تنظيم شده و كليه جنبه‌هاي فني و هسته‌اي به‌دقت مورد بررسي قرار گرفته و براي هر مسئله سازوكاري دقيق انديشيده شده است. ازسوي‌ديگر ارزش اين توافق در اعتماد متقابل طرفين است. بنا به گزارش آژانس اتمي ايران، قبل از دريافت حتي يك دلار از تخفيف تحريم‌ها ، 97 درصد ذخاير اورانيوم خود را از بين برده بود. رآكتور اراك كه توليد آب سنگين را برعهده داشت كاربري‌اش را تغيير داد. حدود سيزده هزار سانتريفيوژ در اين رآكتور فعال بود كه طي توافق از كار انداخته شدند. همچنين طي توافق فعاليت زيرزميني غني‌سازي هسته‌اي در سايت فوردو متوقف شد و اجازه نظارت‌هاي سرزده به فعاليت‌هاي اين سايت به بازرسان آژانس داده شد.(3) اين ديدگاه هنوز در بدنه وزارت خارجه آمريكا حاكم است به‌طوري‌كه تيلرسون، وزير خارجه كنوني آمريكا در اظهاراتي، ترامپ را فردي احمق در مسائل جهاني توصيف كرده است. از ديد اين طيف از سياسيون آمريكا، مقابله با برجام از چند جهت براي منافع آمريكا مضر است. نخست اينكه اهميت و اعتبار توافقات چندجانبه در دنيا به‌شدت بي‌اعتبار مي‌شوند. خروج يكجانبه آمريكا از اين توافق اين پيام را به قدرت‌هايي همچون كره شمالي مي‌دهد كه نتيجه مذاكره با آمريكا پيامدي جزء تشديد فشارها ندارد و اين امر تلاش اين قدرت‌ها را در رسيدن به توانايي‌هاي بيشتر اتمي و هسته‌اي دوچندان مي‌كند. مسئله بعدي، بي‌اعتباري شوراي امنيت است. برجام بنا به قطعنامه 2231 به تصويب شوراي امنيت سازمان ملل رسيد. دراين‌بين، حركت آمريكا در تناقض با روح و فلسفه شكل‌گيري اين شوراست. ازسوي‌ديگر برجام يكي از مؤثرترين سازوكارهاي تقويت رژيم عدم اشاعه سلاح‌هاي هسته‌اي است. حال با خروج يكجانبه آمريكا، اعتبار اين رژيم به‌شدت زير سؤال مي‌برد. در سطح منطقه نيز بسياري از تحليلگران حوزه امنيت، برجام را از مهم‌ترين عوامل بازدارنده در شكل‌گيري رقابت‌هاي تسليحاتي مي‌دانند. طبيعي است كه با خدشه‌دار شدن اين توافق و با توانايي‌هاي فني و زيرساختي ايران در به‌راه انداختن دوباره آب سنگين اراك، بار ديكر منطقه به سمت رقابتي شدن حركت كند.
پي‌نوشت‌ها
1. http://www.chicagotribune.com/news/sns-wp-iran-analysis-a584d046-a396-11e7-8cfe-d5b912fabc99-20170927-story.html
2. https://www.reuters.com/article/us-iran-nuclear-usa/defense-secretary-mattis-suggests-sticking-with-iran-nuclear-deal-idUSKCN1C821N
3.
the-iran-deal-is-working-heres-how-we-know
التعليقات